Zo’n 140 jaar geleden schetste Samuel Butler de wondere wereld van Erewhon. Hij beschreef een land waarin zieken werden opgesloten en moordenaars bij de arts dienden langs te gaan voor therapie. Had je het ongeluk als lelijk te worden geboren, dan verdiende je waarschijnlijk ook wel gevangenisstraf om je van je ongeluk af te helpen. Als we de huidige schepen van onderwijs Voorhamme mogen geloven, is Erewhon niet meer veraf.

‘Geen Diploma, Geen uitkering’ vernemen we uit de mond van de Antwerpse onderwijsschepen op 13 juni laatstleden. Op de website van zijn laatste boek www.deschoolisvaniedereen.be vinden we het met evenveel woorden terug. “Wie zijn opleiding niet afmaakt, heeft geen recht op een uitkering.” Naast een leerplicht dienen we een certificatieplicht, de plicht tot het behalen van een diploma, in te voeren. Hierbij wordt gesuggereerd dat jongeren gemakshalve afhaken bij de minste tegenslag en onmiddellijk in de rij gaan staan om ten volle te kunnen genieten van het manna van onze welvaartsstaat: de uitkering. Wat ons verbaast is het gemak waarmee alle kennis omtrent schooluitval wordt genegeerd en het probleem wordt gereduceerd tot een kwestie van individuele demotivatie en gebrek aan inspanning. Diegenen die stoppen kiezen voor de gemakkelijke weg, want we bieden hen veel aan en ze maken er geen gebruik van.

De uitkering als Hoorn des overvloeds?

Jaarlijks beslissen enkele duizenden jongeren te stoppen met school, nog voor ze een diploma hebben behaald. Elk onderzoek naar de impact van opleiding op tewerkstellingskansen toont aan dat zij meer risico lopen zonder werk te vallen. Vermits het behalen van een diploma vandaag zo belangrijk is, dient de groep zonder diploma zo klein mogelijk te worden gehouden. De aanpak om hen niet langs de kassa der uitkeringen te laten passeren, volgt dan ook een zekere economische logica. Wie de moeite neemt om na te gaan wat het prijzengeld van deze jongeren bedraagt, kan echter al snel merken dat dit extreem laag is. Het wachtgeld voor schoolverlaters (al dan niet met een diploma) valt onder de armoedegrens. Daarenboven neemt de uitkering af in de tijd en is het activeringsbeleid voor jongeren dermate streng dat het voorstel van certificatieplicht waarschijnlijk amper praktische gevolgen zal kennen. Het is dan ook eerder een symbolische kwestie de jongeren te wijzen op hun plichten. De vraag is echter of certificatieplicht rechtvaardig is.

Gedemotiveerde Schooluitval?

Internationaal gezien is de sociaaleconomische achtergrond van leerlingen de meest voorspellende factor voor het al dan niet behalen van een diploma. ‘Drop-outs’ – of moeten we zeggen ‘push-outs’ –zijn vaker jongens, komen meestal uit een kwetsbare gezinssituatie (eenoudergezinnen, lage inkomens, laaggeschoolde ouders), hebben een allochtone afkomst, volgen beroeps- of buitengewoon onderwijs en komen in een spiraal van lage onderwijsaspiraties en -prestaties terecht. Ook in Vlaanderen bevestigen cijfers dit verhaal: 44% van de allochtone jongens én meisjes haken af zonder diploma, ten opzichte van 10% van de autochtone jongeren. Een zeer groot deel van de verklaring ligt bij de sociaaleconomische achterstelling van deze groep. Demotivatie speelt inderdaad ook mee, maar is slechts één puzzelstukje. Bovendien komen processen van (de)motivatie vaak van minstens twee kanten. Uitstromen is geen plotse beslissing. Er gaat een lang proces van lage cijfers, scholenwissels, gebrek aan verbondenheid met leerkrachten en andere leerlingen in de school aan vooraf.

Als je je kansen niet grijpt….

Problematisch vanuit een sociaal perspectief, is de eenzijdige focus op het individu. Uiteraard blijven individuen verantwoordelijk voor hun daden. Maar de uitval is niet toevallig. We weten namelijk dat jongeren uit lagere sociale klassen minder kansen hebben in ons schoolsysteem. In vergelijking met de meeste andere Europese landen is de impact van sociale achtergrond in Vlaanderen enorm. We slagen er moeilijk in een sociaal eerlijk onderwijs in te richten. Er bestaat een sterke spanning tussen de kansen die worden aangeboden om een diploma te halen en de mate waarin individuele jongeren dat diploma kunnen halen omwille van het gezin waaruit ze komen. Door een individuele sanctie te treffen, gaan we volledig voorbij aan de sociaal complexe problematiek van schooluitval en de relatie met sociale ongelijkheid.

Certificatie in Utopia of in Erewhon?

Het voorstel van de certificatieplicht heeft misschien de twijfelachtige verdienste het debat aan te zwengelen. Toch is het overduidelijk een voorstel dat start van een utopische situatie, althans vanuit het perspectief van de beleidsmaker. Het lijkt alsof men vertrekt vanuit een wereld waarin het onderwijs perfect wordt gegeven, waarin de leerstof en lessen ideaal aansluiten op de interesses van de leerlingen. Het getuigt van een grenzeloos vertrouwen in de aanpak van sociale ongelijkheid via onderwijs. In de omgekeerde wereld van Erewhon dienden leerlingen zich voor te bereiden op hun latere leven door hypothetica te leren: de ‘wetenschap’ om intelligent klinkende antwoorden te memoriseren op totaal onvoorziene (en onbestaande) situaties. Wie dit niet wilde of kon, belandde onderaan de ladder van die samenleving en werd nog eens extra gestraft bij ongeluk. Wil de Antwerpse schepen van onderwijs een utopie of komt hij (ongewild) tot een doorslag van Erewhon, NeprewtnA?

Dimokritos Kavadias (docent Vrije Universiteit Brussel – Universiteit Antwerpen)
Britt Dehertogh (Lector Artesis Hogeschool Antwerpen)
Mieke Van Houtte (hoofddocente Vakgroep Sociologie, Universiteit Gent)
Piet Van Avermaet (docent Vakgroep Vergelijkende Cultuurwetenschappen, Universiteit Gent)
Paul Mahieu (Hoogleraar Universiteit Antwerpen)

Alle auteurs zijn onderwijsonderzoekers of onderzoekers op het domein van sociaal diversiteit en sociale ongelijkheid.