Het klonk alsof dit het misdadige beleid ten aanzien van de autochtone bevolking van Palestina moest rechtvaardigen, maar het enige wat het zegt is dat de misdaden tegen de Palestijnen niet uitgaan van een beperkte groep, maar dat een groot deel van de bevolking daarvoor verantwoordelijkheid is.

Later kwam ik in een ander leven terecht. Een waarin ik niet meer schreef over de Israëlische politiek, maar over die van Turkije. Wat niet veranderde is dat ik uit bleef gaan van dezelfde normen over mensenrechten als destijds. Ik krijg ook nog altijd dat verhaal over democratie te horen, al gebeurt dat nu over misstanden in Turkije.

Democratie

Wanneer president Erdogan en zijn Partij voor Gerechtigheid en Ontwikkeling (AKP) mensenrechten met voeten treden, van geen vrede willen horen, of de grondwet aan de laars lappen door de onafhankelijkheid van de rechtelijke macht aan banden te leggen, staat een argument van zijn medestanders met stip op een genoteerd. Ik hoor dan steevast dat meer dan vijftig procent voor hem heeft gekozen en dat de kous daarmee af is. De stembus legitimeert alles.

Er is weinig zo ambivalent als democratie. De lijst van op democratische basis gepleegde politieke misdaden is te lang om op te noemen. Er is echter geen alternatief voor democratie te bedenken dat tot rechtvaardiger bestuur leidt.

Democratie betekent letterlijk ‘volksheerschappij’, wat inhoudt dat de bevolking, of de mens, er centraal in staat. Dat de mens al even ambivalent is als democratie kan ik niet beter illustreren dan met een citaat uit de film Apocalyps Now:

‘Because there’s a conflict in every human heart between the rational and the irrational, between good and evil. The good does not always triumph. Sometimes the dark side overcomes what Lincoln called the better angels of our nature.’

Nationalisme

Deze polariteit zet zich voort in de wijze waarop bevolkingsgroepen, rassen, nationaliteiten en religies op elkaar reageren. Binnen de collectieve menselijke psyche staan een ‘archetypisch’, universeel humanisme tegenover een stammenmentaliteit. Het eerste leidt tot verbroedering en vrede, het laatste tot haat, discriminatie en oorlog.

Zolang deze uitersten redelijk met elkaar in evenwicht zijn is de zaak onder controle. Mis gaat het wanneer de balans ver naar het stamgerichte element doorschiet. Het is mijn stellige overtuiging dat de balans vooral verstoord wordt onder invloed van ideologieën. Met de ideologie van het nationalisme als een van de allergrootste boosdoeners.

Religie

Religie is op zich neutraal, het is de mens die er een invulling aan geeft. Dat gebeurt ook op talloze verschillende manieren, en die leiden lang niet altijd tot onwenselijke consequenties. Wanneer die invulling langs een nationalistische weg geschiedt ontstaat echter een vilein mengsel dat garant staat voor veel leed. Ik zag het voor het eerst in Israël, daarna in Turkije.

Naast religie zijn er andere factoren waardoor het ene publiek vatbaarder is voor nationalistische wanen dan de ander. Je zou het verschil als nationalisme en hypernationalisme kunnen uitdrukken. Soms houdt het op bij het WK-voetbal, terwijl het in andere gevallen veel verder gaat. Bijvoorbeeld omdat het aansluit op mythologie. Daarnaast raakt het vaak diep in landen waar een nationalistisch bewustzijn zich relatief laat ontwikkelde.

Israël is hier een voorbeeld van; het zionistische nationalisme ontwikkelde zich pas aan het einde van de negentiende eeuw. Rond dezelfde tijd ontstond het Turkse nationalisme, in een vorm dat het Ottomaanse Rijk eerder niet kende. Daar werd veel meer gedacht in termen van moslims versus niet-moslims, dan in die van nationale tegenstellingen. Nationalisme is met andere woorden nogal nieuw voor de Turken en wordt daardoor intenser ervaren dan in landen waar het zich in een veel eerder stadium ontwikkelde.

Drug

Hypernationalisme is als een drug. Het behoren tot de natie veroorzaakt een roes, een plezierig gevoel van meerwaarde, maar heeft tegelijkertijd een bedwelmend effect. Daardoor is dit het middel bij uitstek voor machthebbers om de massa te manipuleren.

Een van de voorwaarden bestaat daarbij uit voldoende greep op de media. Bijvoorbeeld om positieve internationale (economische) ontwikkelingen in een nationaal kader te kunnen gieten. Of om samenzweringen door vijanden van de natie te kunnen benoemen; zonder samenzwerende vijanden is geen hypernationalisme mogelijk. Daarnaast is verregaande controle over het onderwijs een vereiste om een op nationalistische leest geschoeide bevolking vorm te kunnen geven.

Worden deze gereedschappen efficiënt toegepast dan zullen stemmers geneigd raken opvattingen van politici te accepteren die vanuit een menselijk perspectief haaks staan op hun natuurlijke moraliteit. Op die manier plaatst de waan van het nationalisme scherpe vraagtekens bij de concepten vrijheid en democratie.

‘De Turken’

In Turkije constateer ik dat de balans tussen het universele en het stammenaspect danig in de laatste richting verstoord is geraakt. Ik constateer echter ook dat het niet meer alleen Erdogan en de AKP zijn die door buitenstaanders verantwoordelijk worden gehouden voor mensenrechtenschendingen. In toenemende mate krijgen ‘de Turken’ de schuld (zoals er Turken zijn die ‘de Joden’ overal de schuld van geven…). Die tendens proef ik nog iets duidelijker sinds parlementsleden van twee oppositiepartijen vorige week instemden met een voorstel om de onschendbaarheid van collega’s op te heffen.

Dit is een verontrustende ontwikkeling. Een politiek elite beschuldigen van misstanden in een land, is iets anders dan een volledig bevolking daarvoor verantwoordelijk houden. Op dat laatste rust voor mij een taboe. Niet alleen omdat ik het verkeerd vind om wat voor groep dan ook over een kam te scheren, maar vooral ook omdat ik doordrongen ben van de mate waarin het publiek in een bepaalde richting gekneed kan worden met behulp van daartoe geschikte ideologieën. Oftewel de mate waarin de balans verstoord kan worden.

Cirkel

We hebben de laatste jaren veel negatieve ontwikkelingen gezien in Turkije, maar ik vrees dat het nog veel erger gaat worden. Dat zal ook een uitwerking hebben op een land als Nederland, waar het grootste deel van de Turkse gemeenschap achter Erdogan staat. Dat gaat zelfs nog verder dan in Turkije, zo bleek tijdens de laatste verkiezingen.

Dat succes van de AKP valt niet los te zien van de discriminatie die Turken binnen de Nederlandse samenleving ontmoeten. Daar dragen Nederlanders uiteraard verantwoordelijkheid voor, maar Erdogans met revanchisme doorregen nationalisme kan zich geen efficiëntere katalysator wensen.

Nederland dreigt als het zo doorgaat met zijn Turken in een cirkel terecht te komen.

Zorgwekkende toekomst

Zoals in andere EU-landen leeft ook in Nederland verontrusting over de afbraak van de democratie in Turkije onder Erdogan, terwijl het fanatisme waarmee hij door Nederlandse Turken wordt vereerd met argusogen wordt gevolgd.

De reactie op de aanhouding van de columniste Ebru Umar onder Turkse Nederlanders en de verontwaardiging daarover bij Nederlandse Nederlanders spreken boekdelen. Voeg daar een partij in Den Haag aan toe die overduidelijk met de AKP sympathiseert en alleszins de indruk wekt de zaak verder op de spits te willen drijven, en de bestanddelen zijn geleverd voor een zorgwekkende toekomst. Geen toekomst die in het teken staat van harmonie en verbroedering tussen Nederlanders en Turken.

Erdogan herkent dergelijke tendensen en gooit olie op het vuur met haatdragende uitlatingen over het westen, waar zijn talrijke aanhangers in de Turkse diaspora van smullen. Eerst stuurde hij aan op vijandigheid tussen bevolkingsgroepen in Turkije, maar nu is de door hem betrachtte polarisatie niet meer aan grenzen gebonden.

Onheil

Er ligt meer onheil in het verschiet. Een crisis over de overeenkomst rond de opvang van vluchtelingen tussen Turkije en de EU zullen de Europese leiders wellicht af weten te wenden. Dat kunnen zij echter alleen door veel concessies te doen aan Erdogan. Die zal dit vervolgens als een signaal herkennen dat de EU hem niet meer in de weg zal lopen bij het volgen van zijn autoritaire pad.

De gedachte dat hij rust in het hoofd krijgt wanneer hij eenmaal een presidentieel systeem in de zak heeft is nergens op gebaseerd. Zijn honger naar macht is niet te stillen. Erdogan is de pusher van nationalistische waan, maar zelf een verslaafde aan macht. Kan hij niet meer in Turkije scoren dan zal hij dat elders doen. Zijn onderneming om de Europese media zijn wil op te leggen is daar een van de eerste tekenen van.

Regionale ligging

Het westen liet Turkse machtspotentaten al eerder ver hun gang gaan. De oorzaak daarvan bevindt zich in de regionale ligging van Turkije. In 1980 deden westerse leiders er nagenoeg het zwijgen toe toen militairen een bloedige staatsgreep pleegden. Een ‘stabiel Turkije’ was met de Sovjets in Afghanistan en de islamitische revolutie in Iran belangrijker dan mensenrechten voor de Turken.

Er is sindsdien veel veranderd, maar de regionale positie van Turkije is nog altijd cruciaal. Het zorgt ervoor dat Erdogan met twee miljoen Syrische vluchtelingen als munitie het westen het mes op de keel kan zetten en een gedoogbeleid af kan dwingen over zijn dictatoriale ambities.

Toegenomen discriminatie

Het verschil is dat hier in tegenstelling tot in 1980 nu een prijskaartje aan hangt voor westerse leiders. Verlies aan steun onder het electoraat lijkt voor hen onafwendbaar. De opkomst van extreemrechtse partijen als gevolg daarvan eveneens. Wanneer mijn vrees uitkomt zal dat leiden tot een sterk toegenomen discriminatie van de Turkse gemeenschap. Door de onvoorwaardelijke liefde daarbinnen voor Erdogan zal die voor velen immers steeds meer als de primaire probleemgroep onder etnische minderheden te boek komen te staan.

Zoals ik eerder schreef: een cirkel, want Erdogan zal er zijn slag uit slaan als Europeanen en Turken op scherp tegenover elkaar komen te staan. Je moet het maar op je CV willen hebben! Zoals een ware verslaafde betaamt kan hij zich echter al lang niet meer de luxe van een keuze veroorloven. Er is nog maar een weg voor hem: de weg naar meer.

Gif

Wat er ook gebeurt, ik zal op geen enkele manier meegaan in de discriminatie van Turken. Dat heb ik nooit gedaan, maar zelfs als de volle honderd procent van de Turkse Nederlanders voor Erdogan gaat zal ik dat niet doen. Met andere woorden, nooit zal ik hen zien als daders. In plaats daarvan zie ik hen, en zal ik hen blijven zien, als de slachtoffers van een van de meest venijnige vergiften die de mensheid ooit heeft voortgebracht. Sterker nog, Erdogan beschouw ik ook als slachtoffer, al is het van een heel ander gif: een gif dat andere vergiften doet verspreiden.

Pas wanneer Erdogan de professionele zorg krijgt die hij nodig heeft komen zullen ‘de Turken’ tot het besef komen van de enorme vergissing die ze met hem begingen. Dan leren ze de les die Europeanen al veel eerder kregen over de gevaren van machthebbers die absolute macht binnenhalen door op nationalistische wanen in te haken. Helaas zijn dergelijke lessen kennelijk onvermijdelijk.

Erdogan is niet de eerste Turkse leider die het nationalisme bespeelt als de fluit van de rattenvanger van Hamelen – al is er in Turkije nooit een grotere virtuoos op dit instrument geweest dan hij. In ieder geval valt te hopen dat hij de laatste zal zijn. Ooit zullen de Turken de leiders krijgen die ze verdienen. Dat wil zeggen, leiders die in plaats van verwerpelijke ideologieën sociale rechtvaardigheid en universele waarden voorop plaatsen.

Tot die tijd zeg ik: ‘vergeef “de Turken”, ze weten niet wat ze zeggen…’

Volg Peter Edel op Twitter

Peter Edel is schrijver van De diepte van de Bosporus, een politieke biografie van Turkije (2012, Uitgeverij EPO, Antwerpen)