Zijn rijke mensen slimmer?

Het is algemeen gekend: hoe voller de portemonnee van papa en mama, hoe beter het schoolrapport. Het gezond verstand heeft daar een eenvoudige uitleg voor: rijke mensen beschikken over betere genen en hebben een sterker karakter. Daarom zijn ze rijk geworden en dat geven ze dan ook graag door aan hun kinderen. Maar het zou niet de eerste keer zijn dat gezond verstand tot primitieve conclusies leidt.

Op basis van het gezond verstand is de aarde plat en draait de zon rondom onze planeet. De belangrijkste denkfout bij deze gezond verstand-redenering is dat ze ervan uitgaat dat intelligentie een louter biologisch gegeven is, dat bovendien constant blijft. Recent neurologisch onderzoek veegt beide veronderstellingen van tafel.

Drastische experimenten op dit gebied worden uiteraard niet uitgevoerd op mensen, wel op dieren. Zo heeft men de ontwikkeling van de hersenen van zogenaamd ‘rijke’ en ‘arme’ ratten onderzocht. De ‘rijke’ ratten leefden in kleine groepjes in kooien met veel speeltjes, de ‘arme’ ratten verbleven in grotere hoeveelheden in kale kooien. De neuronale circuits van de rijke ratten ontwikkelden veel sterker en hun hersenen werden opvallend zwaarder dan hun arme collega’s. De rijke ratten waren dan ook veel slimmer in het vinden van de uitgang van een doolhof. Ook bij apen is vastgesteld hoe de omgeving een groot impact heeft op hun hersenontwikkeling en intelligentie.[1]

Omgevingsinvloed

Bij mensen is de impact van omgevingsfactoren zo waar nog sterker, zo leert o.a. een recent onderzoek bij Indiase suikerrietboeren. Deze kleine boeren ontvangen meer dan de helft van hun jaarinkomen in een keer, direct na de oogst. Een deel van het jaar zijn ze dus relatief rijk, terwijl ze het andere deel relatief arm zijn. Het blijkt nu dat deze boeren heel wat slechter scoren op cognitieve testen op het moment dat ze arm zijn. Ze verliezen tot 13 punten op de IQ-schaal, dat is vergelijkbaar met een nacht niet slapen of verslaafd zijn aan alcohol. Het gaat nochtans over dezelfde mensen, dezelfde hersenen.

En dan is er het ‘Flyn effect’. Na WOII scoorden burgers van de VS gemiddeld 100 op IQ-testen. Dezelfde testen, die voornamelijk peilen naar antwoorden op abstracte problemen, gaven in 2002 een gemiddelde van 118. Dat is een aanzienlijke stijging. Dit effect trad op in alle geïndustrialiseerde landen, ook in België. Per decennium steeg het gemiddelde met zo’n 3 à 5 procent. Momenteel zou het effect min of meer uitgewerkt zijn en is er niet langer sprake van een stijging, hier en daar zelfs een daling.

Intelligentie is dus geen statisch gegeven, maar kan (sterk) fluctueren binnen hetzelfde individu. Daarnaast kunnen de gemiddeldes een pak evolueren doorheen de tijd. Een deel van de intellectuele vaardigheid is dus wellicht genetisch bepaald, maar de directe omgeving heeft ook een zeer grote invloed op de intelligentie.

Neurale circuits en stress

Die omgevingsinvloed werkt op twee manieren. Ten eerste is er de rechtstreekse invloed op de neurale circuits. Deze circuits zijn vooral in de kindertijd zeer belangrijk voor de ontwikkeling van onze hersenen. Later zijn ze ook nog steeds belangrijk, maar dan in mindere mate. Deze circuits zijn de bouwstenen voor het geheugen maar ook voor het efficiënt verwerken van informatie. Een betere voeding en milieuverbeteringen zoals de verwijdering van lood uit benzine, zijn gunstige factoren voor de goede ontwikkeling van die circuits en dus voor de groei van de hersenen. Ook beter onderwijs stimuleert de werking van die circuits.

Een tweede belangrijke factor is stress, bijvoorbeeld bij schaarste of armoede. In zo’n situatie ligt de focus op wat je niet hebt, wat je tekort komt: een niet betaalde rekening, zal ik voldoende eten kunnen kopen? Waarvan betaal ik het schoolgeld? Enzovoort. Schaarste slokt je op, je verliest je langetermijnperspectief en je hebt minder aandacht voor dingen die je belangrijk vindt. Je oordeelsvermogen wordt als het ware voor een deel gegijzeld door een sterke bekommernis of angst. Mensen in armoede zijn afwezig, raken snel van streek, dag na dag. Ze ontwikkelen een tunnelvisie waardoor ze minder helder gaan denken. Ze nemen soms onverstandige beslissingen niet omdat ze dom zijn, maar omdat ze in een context leven waarin iedereen domme beslissingen zou nemen.

Een taak voor het onderwijs

Kortom, rijke mensen zijn niet slimmer, ze worden het. Idem voor arme mensen, ze zijn niet dommer maar worden het.

Hier ligt dan ook een belangrijke taak voor het onderwijs weggelegd. Goed onderwijs kan een deel van de intellectuele achterstand wegwerken. Rechtvaardig onderwijs moet dat gewoon doen. Het pijnlijke nu is dat ons schoolsysteem in plaats van die kloof tussen rijk-slimmer en arm-dommer te doen afnemen, alleen maar bevestigt en versterkt. Op dat vlak doet het Vlaams onderwijs het zowat het slechtste van alle rijke landen. Nergens is afkomst zo’n goede voorspeller voor de schoolresultaten als bij ons.

“Ons onderwijs vervult zijn rol als sociale lift niet”, aldus professor Dirk Jacobs (ULB). Volgens zijn collega Wim Van den Broeck (VUB) is dit ronduit schandalig: “Geen groter sociaal onrecht dan leerlingen die thuis de culturele bagage minder meekrijgen onvoldoende te vormen en te wapenen voor het leven.”

De grote kloof in ons land heeft in de eerste plaats te maken met de scheidingsmuren tussen aso, tso en bso. Het oorspronkelijke doel van de onderwijsvernieuwing was om dat aan te pakken, maar na al het politiek gemarchandeer is het een lege doos geworden. Met het inrichten van STEM in aso-richtingen dreigt de kloof zelfs groter te worden.

Nee, ‘de warmste school’ zal je niet in ons land vinden.

Voetnoot 

[1] Goleman D., ‘Emotionele intelligentie. Emoties als sleutel tot succes’, Amsterdam 2014, p. 304-308.