Duitsland staat al veel langer afwijzend tegenover volwaardig EU-lidmaatschap voor Turkije.

Het is het aloude dilemma. Voorstanders zien de voordelen van een snel groeiende economie aan de zuidgrens van de unie, met een brugfunctie in alle windrichtingen. Tegenstanders, zoals Merkel, vrezen de invloed binnen Europa van een land met bijna tachtig miljoen inwoners. Islamitische inwoners, ook dat nog.

Met het door hem verordonneerde politiegeweld bood premier Erdogan Merkel een kapstok om dergelijke angsten aan op te hangen. Komt haar goed uit met het oog op de verkiezingen later dit jaar in Duitsland. Voorafgaand daaraan zal de kwestie Turkije en EU-lidmaatschap zeker niet onbesproken blijven.

Koc familie

Erdogan trapt wild om zich heen. Hij is woedend op het Divanhotel in Istanbul, omdat daar na een gasaanval van de politie in het nauw gedreven demonstranten werden binnengelaten. Dat de politie ver over de schreef ging door de lobby van het Divanhotel met gas vol te spuiten, vond hij best. In plaats daarvan heeft de Koc familie – de rijkste familie van Turkije met tal van ondernemingen waaronder het Divanhotel – het volledig voor hem gedaan. 

Ook de bankwereld moet het ontgelden. Een directeur van de Garantibank, een van de grootste Turkse banken, verklaarde zich solidair met de demonstranten. Als gevolg vervloekte Erdogan alle particuliere banken in Turkije. Hij riep op om massaal geld op te nemen en dat onder te brengen bij een van de drie staatsbanken. Veel banken zouden failliet gaan wanneer de bevolking daar gevolg aan geeft. De consequenties voor de Turkse economie zouden niet te overzien zijn. In het licht van Erdogans hogere doelen zijn dat echter futiliteiten voor hem.

Erdogan schopt tegen machtige schenen. Hij lijkt het Gezipark-protest aan te grijpen voor een wraakondernemingen tegen ondernemingen en banken met een seculiere achtergrond. Na de militairen en andere seculiere machtsfactoren binnen de staat zijn zij nu aan de beurt. Het is tekenend dat gesproken wordt van een ‘financieel Ergenekon’ (Onder de naam Ergenekon staat sinds 2007 een vermeende samenzwering tegen Erdogan bekend).

Rentelobby

Een ander doelwit van Erdogan is de ‘rentelobby’. Die zou volgens de premier de hand hebben gehad in het Gezipark-protest, om na het neerslaan ervan dik te verdienen aan rentestijgingen. Wie de samenzweerders zijn zegt hij niet. Dat wordt uit de doeken gedaan door columnisten van Sabah, een krant behorend tot een conglomeraat waarvan zijn schoonzoon topman is. Sabah heeft het over joodse financiers die verbonden zijn aan Opus Dei en de onder samenzweringstheoretici al even populaire orde der Illuminaten.

In dergelijke illustere gezelschappen zou het Gezipark-protest jaren geleden al zijn bekokstoofd. Zeer curieus. Al is het maar omdat Opus Dei een (nog bestaande) Rooms-katholieke organisatie is, terwijl de (niet meer bestaande) Illuminaten als fervent antikatholiek de geschiedenis zijn ingegaan. Wellicht moet deze tegenstrijdige combinatie aantonen hoe breed de samenzwering is. 

De columnisten van Sabah nemen de boeken van Dan Brown te serieus. Daarnaast doen hun beweringen denken aan de Protocollen der wijzen van Sion, het door de tsaristische geheime dienst vervalste geschrift waarin de onterechte indruk werd gewekt dat joden voornemens waren de wereld te domineren.  De protocollen deden het erg goed in nazi-Duitsland en daardoor liggen beweringen over samenzwerende joodse financiers supergevoelig in Europa. Er gaat Sabah geen middel te ver om Erdogan vrij te pleiten.  

Simsek

Niemand kan ontkennen dat de beurs in Istanbul daalde vorige maand, dat de Turkse lira devalueerde en de rente steeg. Erdogans eigen minister van Financiën, Mehmet Simsek, verbindt dat echter niet zozeer aan de gebeurtenissen rond het Gezipark, als wel aan het zinspelen van Federal Reserve directeur Ben Bernanke op een afbouw van het Amerikaanse opkoopprogramma van staatsobligaties.

De gevolgen van Bernankes mededeling waren wereldwijd merkbaar, waardoor het niet in Erdogans samenzwering tegen Turkije paste. Dat Turkije het extra merkte komt omdat kwetsbare economieën met name vatbaar bleken te zijn voor dergelijke verklaring van de Fed. En kwetsbaar is de Turkse economie, met het grote tekort op de handelsbalans. Dit gat wordt opgevuld met leningen op de internationale kapitaalmarkt, waar een rentestijging dan weer veel invloed op heeft.

Nu gaat het nog slechts over een overweging van de FED. Wanneer het opkopen van staatsobligaties in de VS echt wordt beëindigd zal de Turkse kwetsbaarheid zich wellicht nog duidelijker manifesteren. De groei van de economie kan daar niets aan veranderen. (Die groei kent overigens betrekkelijke kanten. Turkije heeft de achterstand op West-Europese landen weliswaar deels ingelopen, maar de economieën van China, India en zelfs Bangladesh groeiden de laatste tien jaar relatief  sneller)

EU

Minister Simsek heeft een punt wanneer hij stelt dat de EU Turkije goed kan gebruiken bij het tegengaan van achterstand binnen de wereldeconomie. Omgekeerd is de EU volgens Simsek van belang voor Turkije met het oog op internationale handel en uitbreiding van infrastructuur betreft (dat wil zeggen, leningen daartoe van de Europese investeringsbank). Erdogans medestanders beweren vaak dat Turkije de EU niet meer nodig heeft, maar volgens Simsek ligt dat dus net even anders.

Banden met de EU zijn volgens Simsek verder van belang voor de ‘verbetering van de democratie standaard’ in Turkije. Interessante opmerking. Tien jaar geleden sloot de EU aan bij Erdogans streven om het land te bevrijden van militaire supervisie en andere ondemocratische factoren binnen de staat. Verliep volgens planning, want de Turkse strijdkrachten zijn tegenwoordig volledig ondergeschikt aan de regering. Met als kers op de taart lange gevangenisstraffen voor honderden militairen. Hun bedreiging van de democratie is daarmee al geruime tijd geneutraliseerd.

Dus waar had Simsek het over? Over Erdogans ondemocratische tendensen, zou je zomaar denken. Leidt tot de vraag hoe ingenomen de premier alles bij elkaar was met Simseks uitspraken. Een andere mogelijkheid is dat de heren good cop/bad cop spelen. Zou niet voor het eerst zijn dat Erdogan ministers gebruikt om harde uitspraken te verzachten. Bovendien sloot Simsek bij andere gelegenheden wel aan bij Erdogans uitspraken over een internationale samenzwering tegen de Turkse economie.  

Kilicdaroglu

Het belang van de EU voor een meer democratisch Turkije wordt in ieder geval door anderen onderschreven. Oppositieleider Kemal Kilicdaroglu van de Republikeinse Volkspartij (CHP) verzocht Angela Merkel om de onderhandelingen met Turkije over EU-toetreding niet op de lange baan te schuiven. Europese druk is voor Kilicdaroglu essentieel om te voorkomen dat Turkije verder afglijdt in ondemocratische richting. Hij zal zich goed herinneren dat Erdogan gehoorzamer was aan EU-eisen toen het toetredingsproces nog vlot verliep. Dat veranderde nadat de EU in 2007 een serie onderhandelingspunten had bevroren naar aanleiding van een controverse over Griek-Cyprus. Daarna voelde Erdogan zich minder beperkt door de EU, ging het bergafwaarts met de vrijheid van meningsuiting en tekende de conservatief religieuze signatuur van zijn beleid zich scherper af.

De recalcitrante Turkse pianovirtuoos Fazil Say richtte een soortgelijk verzoek aan Merkel. Say, die dit jaar tot een voorwaardelijke gevangenisstraf werd veroordeeld na tweets waarin hij expliciet blijk gaf van zijn (in Turkije zeldzame) atheïsme, ziet verder onderhandelen over EU-lidmaatschap zo te zien eveneens als remedie tegen verdere afkalving van de Turkse democratie.

Uiteindelijk ging Merkel akkoord met een voortzetting van de onderhandelingen over EU-toetreding. De gesprekken zullen echter pas hervat worden na de verkiezingen in Duitsland, zodat Merkel voorafgaand daaraan stoere taal kan uitslaan over Turkije. Tegen die tijd is ook het volgende EU-Progress Report verschenen en daarin zou de kritiek op de Turkse regering wel eens niet mals kunnen zijn. In welke gemoedstoestand de contacten tussen de EU en Turkije zich tegen die tijd afspelen is daardoor zeer de vraag. Maar hoe dan ook, de EU is het aan de miljoenen vrijheidslievende, westers ingestelde Turken verplicht om de onderhandelingen voort te zetten.   

Peter Edel is schrijver van de Diepte van de Bosporus, een politieke biografie van Turkije (2012, uitgeverij EPO, Antwerpen)

Volg Peter Edel op twitter