310.000. Zoveel mensen kwamen sinds de grootschalige Russische inval in Oekraïne die een jaar geleden begon. Dat zijn gemiddeld 849 doden per dag.¹

Het zijn getallen die je zelden hoort vallen in de gretige commentaarstukken en reportages die de balans opmaken van een jaar oorlog, maar misschien zijn het de enige getallen die er werkelijk toedoen.

Als je het aantal doden naast de concrete evolutie van de oorlog legt, dan is het resultaat ronduit ontnuchterend. Stukken land werden veroverd en heroverd, er werd opgetrokken en teruggetrokken, maar het algemene beeld dat deze oorlog vertoont is er één van bloederige stagnatie.

Honderdduizenden doden om na een jaar uit te komen waar er ongeveer begonnen werd. Standhouden, heet dat.

In het voorbije jaar is het idee dominant geworden dat oorlog een oplossing kan zijn. Wat ‘we’ – Oekraïne en het Westen dus – moeten doen, is winnen, de vijand verslaan. Dat is het doel dat steeds meer middelen heiligt.

Waren in het begin van de oorlog wapenleveringen en training van Oekraïense troepen zowat een publiek geheim, dan wordt nu op alle publieke fora gepocht hoe tanks en de nieuwste lange afstandsrakketten richting front worden gestuurd. Want de overwinning is altijd nabij, al een jaar lang. En vermoedelijk nog vele jaren.

Moerassen

Wie denkt dat oorlogen eindigen met overwinningen, heeft de voorbije decennia niet echt goed opgelet. Oorlog is niet langer een middeleeuws slagveld waarop na een heroïsch gevecht van man tot man de sterkste zich als overwinnaar kan uitroepen – als het dat al ooit geweest is. Dat is de kinderboekenversie van oorlog.

De 21ste eeuwse werkelijkheid is helaas anders. Wie wil begrijpen waar oorlog toe leidt hoeft maar na te gaan wat het lot van landen als Afghanistan, Lybië, Somalië, Irak of Syrië is. Hedendaagse oorlogen produceren geen winnaars of een nieuwe orde, maar leiden tot een proces van gewelddadige en blijvende desintegratie.

Hedendaagse oorlogsgebieden zijn moerassen waarin landen en regio’s genadeloos wegzinken, zonder hoop op redding.

Dat het gros van de West-Europeanen denkt dat oorlog daadwerkelijk een oplossing kan zijn, heeft veel te maken met de manier waarop de ervaring van de Tweede Wereldoorlog collectief wordt herinnerd.

In 1945 werd Hitler verslagen en dat was het resultaat van een volgehouden oorlogsspanning. Vrede en democratische waarden werden letterlijk bevochten, zo gaat het narratief, en exact dat moet zogezegd opnieuw gebeuren in Oekraïne. Een re-enactment waarin Poetin kan fungeren als de nieuwe Hitler.

Toch vallen er vraagtekens plaatsen bij deze dominante lezing van de Tweede Wereldoorlog. Het nazisme werd verslagen, en dat was evident goed. Maar tegelijk produceerde de oorlogsmachine van de Tweede Wereldoorlog de atoombom.

Die bom was niks anders dan de uitkomst van een zenuwslopende wapenwedloop tussen de strijdende kampen. De zogenaamde vrede die er na de Tweede Wereldoorlog kwam, was er één die gestut werd door de permanente dreiging van een nucleaire apocalyps.

Het naoorlogse bestand was daarom in werkelijkheid een afgekoelde oorlog die koud bleef door de permanente schaduwen van de paddenstoelwolken waarmee de Tweede Wereldoorlog werd beslecht. Die periode van afkoeling is nu voorbij.

Koortsdromen

Net in periodes van opwarming is het belangrijk het hoofd koel te houden. Wat we nodig hebben is een analyse die nuchter is, maar tegelijk ongenadig blijft voor de oorlogspropaganda en desinformatie waarmee we permanent worden belaagd.

Laten we bijvoorbeeld geen enkele illusie koesteren omtrent het Russische regime. Poetins Rusland kan in vele opzichten worden beschouwd als een verderzetting van het 20ste eeuwse fascisme. Het Russische regime is opgebouwd rond een autoritaire leider die zijn optreden legitimeert door middel van een nationalistische koortsdroom, bedient zich van een permanent en structureel geweld om iedere dissidentie uit te roeien, voert veroveringsoorlogen en heeft de voorbije jaren een paramilitaire structuur uitgerold die buiten ieder wettelijk kader kan opereren.

Als Poetin al zou fungeren als breekijzer voor de bestaande door de VS gedomineerde wereldorde, dan is dat slechts om er een andere imperiale wereldorde voor in de plaats te brengen, één die gestoeld zal zijn op een uitgesproken radicaal rechts-conservatieve ideologie.

Het verklaart meteen waarom doorsnoven neofascisten als Thierry Baudet en soortgelijke Trump-epigonen Poetin adoreren. En het geeft ook aan waarom iedere linkse wensdroom omtrent enige progressieve rol die zou Rusland kunnen spelen op het wereldtoneel kan worden weggezet als dwaling. De vijand van je vijand is in werkelijkheid zelden je kameraad. Dialectiek is geen dualisme.

Dit wil echter niet zeggen dat we moeten meegaan in het NAVO-narratief waarin Oekraïne wordt voorgesteld als de kleine dappere David die vecht tegen de Russische Goliath. Evident is het Rusland die Oekraïne vorig jaar binnenviel en betaalt de Oekraïense bevolking hier een bijzonder zware en onverdiende tol voor.

Maar dat verzekert niet de juistheid van de voorstelling waarin een machtige agressor tegenover een onschuldig weerloos slachtoffer staat. In werkelijkheid is Oekraïne het slagveld waar geopolitieke krachten en militair-industriële complexen elkaar treffen.

De Oekraïense bevolking wordt daarbij genadeloos opgeofferd voor belangen van heersende klassen aan beide kanten van de frontlijn. De Oekraïense oorlog is een war-by-proxy net zoals bijvoorbeeld de oorlog in Syrië dat is.

Pacifisme

De heroïek en oorlogsromantiek waarmee het enthousiasme voor deze oorlog wordt hooggehouden dient uiteindelijk om de fundamentele zinloosheid ervan te verbergen. De namen van de gesneuvelden zullen ontbinden tot vergetelheid, de plaatsen waarom werd gevochten zullen sneller dan we kunnen vermoeden opnieuw worden wat ze waren: naamloze stukken land.

En wanneer de tijd zijn werk doet zal niemand nog precies kunnen vertellen waarom honderdduizenden liters bloed moesten vergoten worden voor wat feitelijk met enkele pennentrekken viel op te lossen.

Naast de wreedheid is vooral deze uiteindelijke zinloosheid van de oorlog onverdraaglijk. Of misschien is dat net de essentie van haar wreedheid.

Tegenover die wrede zinloosheid van de oorlog kan enkel een principieel pacifisme gesteld worden. Het is makkelijk om van pacifisme weg te zetten als wereldvreemd gewauwel van enkele hippies die niks snappen van politiek. Maar dergelijke karikaturen berusten op een verkeerd begrip van wat pacifisme is.

Pacifisme betekent zich verzetten tegen de dominantie van het militaire apparaat. Pacifisme is dus niet passief. Het is een strijd tegen een zeer specifieke vorm maatschappelijke orde. Die strijd is zelfs niet noodzakelijk geweldloos.

Sabotage, vernieling en andere vormen van directe actie hebben altijd deel uitgemaakt van een pacifistische strijd. Iedere act die zich richt tegen de oorlogsmachine op zich en een transversale lijn trekt tussen de strijdende partijen kan worden beschouwd als een pacifistische daad.

Pacifisme is altijd de moeilijkste optie en tegelijk de minst naïeve. In een situatie van veralgemeende militaire agressie is het evident moeilijk om een pacifistische optie open te houden. Soms is vechten de enige optie om te overleven, dat is nu eenmaal de manier waarop militaire agressie het mogelijke handelen inperkt.

Maar niettemin blijft het nodig om zich exact tegen die inperking van het handelen te verzetten. Dat vergt moed en verbeelding, maar op het einde van de rit rest ons ook niets anders dan het openhouden van de pacifistische optie. Want oorlog creëert enkel oorlog.

Het is utopisch om te denken dat je oorlog kan vermijden door middel van oorlog, agressie kan tegengaan door bewapening. In het beste geval kan je zo tot een bestand komen, maar een bestand is niks anders een moment binnen de oorlogslogica.

Wat moet nagestreefd worden is vrede. Vrede is altijd een breuk met de oorlogslogica zelf en de orde die haar reproduceert. Die breuk bewerkstelligen is uiteindelijk en altijd de enige realistische optie.

Note: