De Franse gemeenteraadsverkiezingen zijn achter de rug en die verliepen niet rimpelloos. Zeker de eerste ronde van 15 maart 2020 niet, die in volle coronatijd werd gehouden en gekenmerkt werd door een zeer lage opkomst. De lijsten van La République en Marche (LRM) van president Macron deden het ronduit slecht in tegenstelling tot de groene lijsten van Europe Écologie-Les Verts (EELV) die overwegend goed scoorden. Op 28 juni 2020, tijdens de tweede stemronde, kwamen er nog minder kiezers opdagen – slechts 41 procent – maar die zorgde ervoor dat Frankrijk nóg groener kleurde, ook in grotere steden als Lyon, Strasbourg, Bordeaux, Marseille, Poitiers, Besançon, Chambéry, Tours, Annecy en Colombes haalden de groenen van EELV het burgermeesterambt binnen of kwamen haar leden via een coalitie in het nieuwe bestuur.
Municipalisme
Minder aandacht bij al dat partijpolitieke geweld ging er uit naar de kleinere bewegingen van burgerplatformen die zich stilaan in het politieke landschap beginnen te nestelen, vooral dan op het gemeentelijk niveau, waar het bestuur gekenmerkt wordt door een veel grotere nabijheid van en bij de burgers. Dat wordt municipalisme genoemd. Die stroming bekijkt de stad of het dorp als een bevoorrechte schaalgrootte waar het gaat over politieke participatie. De grondslag van het municipalisme gaat er vanuit dat het stedelijk niveau toelaat om een andere politiek uit te werken en te streven naar andere politieke verhoudingen dan op nationaal niveau. (1)
Die municipalistische tendens die zich in intussen over de hele wereld in verschillende vormen ontwikkelt – denk maar aan de Spaanse rebelse steden – is ook in Frankrijk sinds de vorige gemeenteraadsverkiezingen van 2014 de kop beginnen opsteken. Zo werd Saillans, een rustig dorpje in de Vercors, in het departement van de Drôme met haar ongeveer 1300 inwoners ineens bekend in Frankrijk en ook daarbuiten. Tijdens de gemeenteraadsverkiezingen van 2014 behaalde de lijst ‘Autrement pour Saillans…tous ensemble’ een klinkende overwinning. ‘Dans un village de la Drôme, la révolution participative est en marche!’ blokletterde Lisa Giachino in ‘L’Âge de faire’ van 4 september 2014, en Gaspard d’Allens en Lucile Leclair verklaarden in ‘Reporterre’ van 7 mei 2016 ‘Á Saillans, les habitants réinventent la démocratie’. Saillans, maar ook Kingersheim, Loos-en-Gohelle, Grenoble, Tremargat, Ungersheim werden met hun andere aanpak pioniersgemeenten. (2)
Politieke UFO’s
Hoe is het nu na de laatste gemeenteraadsverkiezingen gesteld met het municipalisme à la française? Elisabeth Dau, lid van de socio-wetenschappelijke raad van Commonspolis en van het Mouvement Utopia, publiceerde zeer recent een evaluatie van die gemeenteraadsverkiezingen vanuit het perspectief van het municipalisme. (3) Zij ziet het municipalisme à la française als een contre-courant, als een belangrijke politieke tegenstroming die zich sinds 2014 bredere golven en golfjes begint te maken. Zij noemt het ‘politieke UFO’s’ die in het traditionele politieke landschap gedropt worden en het laten opschrikken.
Niet alle municipalistische experimenten overleefden de verkiezingen – zo moest bijvoorbeeld de burgerlijst Autrement pour Saillans ondanks zes jaar participatief bestuur nipt de duimen leggen voor een andere meer traditionele burgerlijst. Toch zijn de globale resultaten veel beter dan in 2014 toen er slechts een tiental burgerlijsten in gemeenten van geringe omvang de uitdaging aangingen. In 2020 werden er uit 66 burgerlijsten 1324 raadsleden verkozen om deel uit te maken van het gemeentebestuur en 638 kandidaten van burgerlijsten werden verkozen maar kwamen in de oppositie terecht. Samen gaat het over 408 burgercollectieven die 279.016 burgers vertegenwoordigen.
Is dat veel? Elisabeth Dau: ‘Op de ongeveer 36.000 gemeenten die het land telt stelt dat nog niet veel voor, maar de nieuwe dynamiek die in de politieke marge ontstaat mag toch niet worden onderschat.’ Het gaat nu niet langer om kleine of relatief kleine entiteiten zoals Grenoble (4) , Saillans, Kingersheim en Loos-en-Gohelle, maar ook grotere steden als Poitiers, Chambéry, Annecy en Rezé hebben intussen de municipalistische rangen vervoegd. (5) Vele van deze burgerlijsten zijn door hun samengaan met de EELV ook de ‘groene golf’ komen versterken. Er is intussen ook ijverig aan netwerkvorming gedaan wat geleid heeft tot onder meer de Mouvement Utopia en Commonspolis, maar ook Action Commune, Open source politics, solucracy, démocratie vivante, démocratie ouverte, het Institut Alinksky, kawaa, créateurs de lieu en Jardinières du nous behoren. Er bestaat intussen ook een initiatief ‘Cités en communs’ die de grote steden die ecologisch of/en socialistisch georiënteerd zijn bij elkaar wil brengen in een ‘humanistische koepel’.
Onderzoek
Elisabeth Dau verwijst in haar rapport naar het artikel ‘Citoyennes et participatives : des listes qui réenchantent la politique’ van de onderzoeker Myriam Bachir van de universiteit van Amiens, maar ook naar Sixtine Van Outryve van de KU Leuven en Guillaume Gourgues van de Universiteit van Lyon die tijdens een webinar ‘Fearless cities’ een bilan opmaakten van de Franse gemeenteraadsverkiezingen. (6)
Van Outryve stelt dat het libertair municipalisme of communalisme in de eerste plaats een revolutionair politiek project is, geïnspireerd op het werk van Murray Bookchin dat in Frankrijk op een minder radicale manier vertaald wordt. ‘Het libertair municipalisme is een radicaal politiek project op het domein van de sociale ecologie dat alle hiërarchische structuren beoogt af te breken. In de plaats van de staat en het kapitalisme moeten er op het lokale vlak andere democratische structuren komen. Het komt er op aan de beslissingsbevoegdheden te decentraliseren en de politieke en economische macht over te laten aan gemeenschappen die via volksvergaderingen beslissingen nemen.’ Nergens in Frankrijk, buiten dan in Commercy waar de gele hesjes de ideeën van Murrray Bookchin naar voren schoven, werd er gekozen voor deze radicale invulling van municipalisme.
De Belgische onderzoeker Roger Jacobs die in een recente publicatie een typologie probeert aan te geven onderscheid een light en een strong versie van municipalisme. Met de light versie verwijst hij naar het dwarsliggende progressieve beleid van sommige steden en gemeenten die rond bepaalde thema’s een andere koers varen dan die van hun nationale regeringen. Steden die zich presenteren als fearless cities of rebelse steden behoren daartoe. Als voorbeeld vermeldt hij o.a. Amerikaanse klimaatsteden die, tegen de politiek van Trump in, een beleid voeren dat verder gaat dan het Klimaatakkoord van Parijs, maar hij verwijst ook naar steden zoals Napels die, dan weer tegen de neoliberale trend in, aan hermunipalisering doen van publieke voorzieningen en ook naar steden en gemeenten die zich als TTIP- en CETA- vrije zones uitriepen. Ook steden die participeren met een of andere vorm van participatieve budgetten of burgerbegrotingen maken er zijns inziens deel van uit. (7)
Kenmerken
Guillaume Gourgues onderzocht 112 ingediende participatieve burgerlijsten op hun raakvlakken met de municipalistische ideeën. Volgens hem positioneerde 64,8 procent van de burgerlijsten zich duidelijk ter linkerzijde, maar ze hebben niet de neiging dat municipalisme te noemen, buiten dan in de grote steden waar de meest gepolitiseerde burgers wel het verband met municipalistische thema’s leggen zoals met burgerparticipatie en ecologische transitie. 59 procent meent dat ze de gemeenteraadsverkiezingen konden winnen al dan niet samen met meer traditionele partijen, maar slechts 31,2 procent onder hen worden gesteund door politieke partijen.
Het municipalisme blijkt alvast inspirerend om aan te tonen dat de bestuursmacht niet alleen in handen kan zijn van de verkozenen, maar ook kan beïnvloed worden door de gewone burgers. Dat gaat zowel op voor de grote en middelgrote steden als voor kleine plattelandsgemeenten, zowel voor de winnende burgerlijsten zoals in Saint Médard en Jalles, Poitiers en Grenoble, als voor de verliezende lijsten (bijvoorbeeld Archipel Citoyen in Toulouse en Commercy-Gilets Jaunes). Het is tevens een manier om aan te geven dat het publieke debat niet eindigt bij de verkiezingen en bij de uitslag ervan. Het gaat in de eerst plaats over het greep krijgen op het eigen leven.
De Franse onderzoekers hebben ook gekeken naar het profiel van de mensen die zich inzetten voor die burgerparticipatie en het blijkt – wat ons niet moet verwonderen – dat die lijsten slechts schaars bevolkt worden door personen die noch over voldoende tijd, noch over voldoende economisch en sociaal kapitaal beschikken. Dan kom je algauw uit bij een middenklasse van hooggeschoolde deelnemers terecht.
Volgens dat onderzoek is meer dan 93 procent van de burgerlijsten participatief tot stand gekomen. In Chambéry bijvoorbeeld is de burgerlijst Chambé Citoyenne gedurende twee jaar alle zes weken bij elkaar gekomen om een programma op te stellen met aandacht voor ethische waarden, sociale rechtvaardigheid, ecologische transitie en de gelijkwaardigheid man-vrouw.
Feminisering, de grote aanwezigheid van vrouwen, is een van de belangrijkste aspecten in de groei naar burgerparticipatie. Trouwens 40,7 procent van de burgerlijsten werd geleid door een vrouw wat in het geheel van Frankrijk slechts voor 23,1 procent van de kandidaten geldt. Dat beantwoordt aan de meer globale trend dat vrouwelijke kandidaten verkozen werden in 17,8 procent van de gemeenten met meer dan 3500 inwoners en dat zij zelfs op de eerste plaats kwamen in tien van de grootste steden (Parijs, Marseille, Lille, Strasbourg, Nantes). Daar komt nog eens bij dat 65 procent van de burgerlijsten gebruik hebben gemaakt van de methodes van ‘collectieve intelligentie’ om beslissingen te nemen. Het honoreren van die collectieve intelligentie correspondeert niet met de Franse wetgeving, met name dat er één lijsttrekker moet zijn, want 39 procent van de burgerlijsten wilden liever opkomen als collectief zonder lijsttrekker. Dat is ook zo geweest in het geval van Barcelona en Comú die pas na lang beraadslagen Ada Colau heeft kunnen overtuigen om het lijsttrekkerschap en nu burgemeesterschap op zich te nemen. Dat gebeurde ook in Montpellier waar uiteindelijk Alenka Doulain lijstrekker werd van de lijst ‘NousSommes’.
Besluit
Is er dan een fundamentele tegenstelling tussen de representatieve en de directe democratie? Volgens de onderzoekers niet. Loïc Blondeau zegt daarover: ‘De deliberatieve democratie is een verdieping van de representatieve democratie, geen alternatief. Zeker in de context van een zwakke opkomst bij de verkiezingen bestaat het gevaar dat onze politieke instituties kunnen vervangen worden door meer autoritaire vormen van machtsuitoefening.’ (8) Guillaume Gourgues benadrukt ook het belang van het werken met ethische codes en charters die ingaan tegen het politiek professionalisme, belangenconflicten, niet-ethische financiering van campagnes en voor het limiteren van de mandaatperiodes en zeker ook voor transparante agenda’s van de verkozenen.
In veel gevallen moeten er samenwerkingsverbanden aangegaan worden tussen die burgerlijsten en traditionele partijen. Dat zijn dan wat men in Spanje de confluencia’s noemt. In dat samenvloeien kunnen burgerlijsten als nieuwkomers een verfrissende rol spelen en nieuwe politieke inspiratie bezorgen, maar ze zullen tevens een moeilijk evenwichtsoefening moeten maken tussen de ‘zuiverheid in de leer’ en de praktijk van de traditionele politiek. Enig pragmatisme kan nooit ver weg zijn. ‘De gemeentepolitiek blijft een target voor de politieke partijen zeker als het om grote eenheden gaat,’ schrijft Rémi Lefebvre. (9)
Myriam Bachir besluit haar rapport als volgt: ‘Er is in al dat enthousiasme van burgerbewegingen een dubbele en vaak tegengestelde tendens aanwezig. Er is sprake van een grote spontaneïteit maar tevens van de noodzaak van een vaste verankering van die burgerlijsten. Zij waren er ineens en zijn stilaan een modeverschijnsel geworden. Het zou echter fout zijn ze alleen vanuit dat perspectief te bekijken. Er is intussen sprake van aflospunten, maar ook van netwerkvorming en wederzijdse ondersteuning en vorming in Frankrijk, maar ook in Spanje en in heel Europa. Zij vormen intussen een beweging van onderuit die gemeenschappelijke methodes en processen met elkaar uitwisselen.’
Zij kunnen een kweekvijver zijn, een nieuwe sokkel van waaruit veerkracht kan worden opgebouwd om weerstand te bieden aan een systeem dat leidt tot steeds ergere crises. De bewustwording hiervan is een van de resultaten van deze gemeenteraadsverkiezingen, maar bescheidenheid ten aanzien van deze overwinningen blijft geboden gezien het nog steeds om een kleine minderheid gaat. Los van die beperkte verkiezingsoverwinningen die geleid hebben tot een doorbraak van de directe democratie en van een ambitieuze transitiepolitiek blijft de culturele strijd tegen de klassieke beeldvorming echter een werk van zeer lange adem.
Notes:
(1) Roger Jacobs, e.a. ,Municipalisme, Kelderuitgave, Utrecht,2020 en Walter Lotens, Rebelse plekken, over municipalisme en commons, Gompel & Svacina, Oud-Turnhout, 2019
(2) Zie Maud Dugrand, La petite République de Saillans, une expérience de démocratie participative, 2020, la brune au rouergue
(3) ’ Quels bilans et espoirs pour le municipalisme en France à l’issue des municipales de mars 2020 ?’ du webinaire Faire Commun.e – Fearless Cities
(4) Eric Piolle, Grandir ensemble, Les liens qui libèrent, 2019
(5) Mathieu Rivat (2017). Ces maires qui changent tout, Le génie créatif des communes, Domaine du possible, Actes Sud, Arles
(6) Elisabeth DAU, Un bilan des dynamiques de listes participatives aux élections municipales françaises, en 2020, Mouvement Utopie, CommonsPolis, 2020 https://commonspolis.org/wp-content/uploads/2020/08/BilanMunicipales_V10-compress%C3%A9.pdf
(7) Roger Jacobs, Murray Bookchin, Peter Kropotkin, Municipalisme, Kelderuitgeverij, Utrecht, 2020
(8) Loïc Blondiaux, Il y aura un avant et un après – convention citoyenne, Gazette des Communes, 27 juillet 2020
(9) Rémi Lefebvre, Municipales 2020: les partis politiques, invisibles et omniprésents, La Vie des Idées, 23 juin 2020
