“Geen compassie.” Ivan Vissers vermoordde in 2011 Robert Van Camp, de broer van Annemie. Aanvankelijk wou ze hem achter slot en grendel zien wegkwijnen. “Als hij de kans krijgt om vervroegd vrij te komen, zal ik alle middelen inzetten om hem in de gevangenis te houden. Hij komt er niet meer uit. Onze Robert heeft die kans niet gehad, hij ook niet.”

Foto: www.JobsForFelonsHub.com

Voor wie een ander van het leven heeft beroofd, lijkt detentie een onbetwistbare straf. Maar is dat zo? Veerle Scheirs, directeur van het Scheppersinstituut in Mechelen, leidt het debat[1] in door te stellen dat gevangenisstraf nog niet zo lang bestaat.

Gevolg van een specifiek mensbeeld

Het fenomeen ontstond in de 16^de eeuw tijdens de industriële revolutie. “Mensen die niet op de industriële trein wilden stappen, werden van hun vrijheid beroofd en tot dwangarbeid verplicht.” Wanneer we debatteren over de gevangenis, dienen we deze context in ons achterhoofd te houden.

De architectuur van onze gevangenissen reflecteert eveneens een mensbeeld van eeuwen terug. Zoek maar eens foto’s op van de gevangenis van Gent, Leuven-centraal, Hasselt of zelfs Beveren, de meest recente van ons land. Allemaal vertonen ze een typische stervorm, met een aantal vleugels die samenkomen in een centraal middelpunt. Allemaal zijn ze kind van de negentiende-eeuwse moraal.

Stervormige gevangenis. Foto: WikimediaImages via Pixabay

Hun vader is Edouard Ducpétiaux. Hij ontwierp een gebouw met vleugels om gevangen maximaal te isoleren. Criminaliteit, zo werd gedacht, ontstaat door een gebrek aan moraliteit en ongodsdienstigheid. Eenzame opsluiting zou hen tot inkeer brengen.

Het doel van detentie

Veerle Scheirs wil dat we detentie herdenken en het doel ervan niet uit het oog verliezen. “Waarom willen we mensen opsluiten? Willen we hen nog steeds geloviger maken? Of willen we bekomen dat een gedetineerde na zijn straf opnieuw als een volwaardig burger kan functioneren in de maatschappij?”

Dat een moordenaar, zoals Ivan, niet zomaar op vrije voeten mag rondlopen, staat buiten kijf. “Voor de samenleving is het belangrijk dat een straffend element plaatsvindt”, zegt Liesbeth Claeys, beleidscoördinator van de gevangenis van Mechelen.

Foto: Falco via Pixabay

Door te straffen sturen we een signaal naar dader en slachtoffer dat we dit gedrag niet tolereren, alsook naar de maatschappij. “Zo willen we vermijden dat mensen overgaan tot crimineel gedrag”, legt Ine Van Wymersch, procureur des Konings van het parket Halle-Vilvoorde, uit.

“Ook de mensen van het parket willen daders niet wegstoppen tot het einde der tijden, de deur dichttrekken en de sleutel weggooien”, gaat ze verder. “Ons uiteindelijke opzet is dat iedereen opnieuw functioneert als een volwaardig burger. Door die tussenstap van detentie hopen we tot een veiligere samenleving te komen.”

Volgens Liesbeth Claeys kan straffen voor sommige gedetineerden bovendien nodig zijn voor herstel. Voornamelijk bij persoonsgebonden delicten hebben daders dikwijls het gevoel dat ze moeten boeten voor wat ze hebben aangericht.

Foto: Gerd Altmann via Pixabay

Ivan getuigt[2]: “Je zit daar alleen, uren en dagen in je cel te zitten, na te denken over hoe het in godsnaam zover kon komen. Wat heb ik in godsnaam gedaan? Meer confrontatie met de feiten en jezelf kan je niet hebben.”

Zinvolle detentietijd

Gevangenisstraf is dus zeker niet zinloos, als je die detentietijd ten minste zinvol inkleurt. In realiteit gebeurt dit amper. “In de maatschappij wordt vaak vergeten dat de gedetineerde na de straf terug in de gemeente komt wonen. We denken te weinig na over het traject zelf”, vindt  Liesbeth Claeys.

Ivan dacht vroeger zoals velen onder ons nog steeds denken: “Ik heb altijd zoiets gehad van criminelen, geef die water en brood en gedaan. Nu zit ik hier en denk ik, goh sukkelaar, waar heb ik met mijn gedachten gezeten.”

Christiane Claisse, penitentiair beambte, schetst hoe het er in de gevangenis van Mechelen aan toe gaat. Gedetineerden kunnen er zelf voor kiezen om te werken of onderwijs te volgen, in tegenstelling tot douchen, eten en bezoek ontvangen wat enkel mogelijk is op vaste tijdstippen.

Foto: Luis Argerich

“Als je wil dat gedetineerden verantwoordelijkheden opnemen, moet je ze die ook wel geven”, merkt Liesbeth Claeys op. Ze haalt enkele voorbeelden aan, die sterk doen denken aan de transitiehuizen in Mechelen, zoals hen met meer mensen laten samenleven, hen zelf laten koken en laten beslissen wanneer ze eten, douchen enzoverder. “Pas dan kan je verwachten dat ze richting herstel zullen werken.”

Gebrek aan geld en personeel

In de gevangenis van Mechelen proberen de hulp- en dienstverleners een breed aanbod te creëren, maar “vaak moeten we vaststellen dat we dit niet kunnen realiseren door een tekort aan personeel”, verzucht Liesbeth Claeys.

In het arrondissement Halle-Vilvoorde speelt dezelfde problematiek. Ine Van Wymersch: “Ik heb het idee dat onze samenleving niet altijd even klaar is om te investeren in daders of verdachten. Als we echter naar die veilige samenleving willen, moeten we dadergericht werken en ook daar mensen en middelen voor vrijmaken.”

Hoe ga je met gedetineerden om?

Criminelen opsluiten om de veiligheid van burgers te garanderen is één ding, de veiligheid in de gevangenis bewaren een ander. Hoe ga je als penitentiair beambte om met gedetineerden? “Veiligheid garanderen kan ook door zorg te verlenen”, stelt Christiane Claisse. Ze merkt terecht op dat woede en agressie steeds uitingen zijn van een onderliggende oorzaak. “Als je tijd maakt om te praten, kom je tot het eigenlijke probleem.”

Foto: StockSnap via Pixabay

Volgens Stef Vanderauwera, penitentiair beambte, wringt daar net het schoentje. Hij moet dikwijls toezien op 30 tot 40 mannen, waardoor hij onmogelijk aandacht kan schenken aan iedereen. Bovendien vindt hij dat zorgen eigenlijk niet tot zijn takenpakket behoort.

Christiane Claisse benadrukt daarentegen hoe belangrijk het is om interesse te tonen in hun leven op dit moment. Een beetje menselijkheid dus.

“Het blijft een mens”

Dat wordt op het proces al te vaak vergeten. “Ik had tijdens het proces altijd het gevoel dat men de mens niet liet zien. Ivan werd afgeschilderd als een monster en ik was een slachtoffer. Maar het was en blijft een mens die op een gegeven moment de allerslechtste beslissing heeft genomen die je ooit kan nemen.”

Die zin komt van Annemie, de zus van de vermoordde Robert. De zus die eerst uitriep: “geen compassie”.  Dankzij herstelbemiddeling denkt ze daar nu heel anders over.

Foto: oscar h via Pixabay

Herstelbemiddeling is “op zoek gaan naar dialoog” tussen dader en slachtoffer en kan een waardevol onderdeel vormen van het traject. Hilde Vanlommel, herstelbemiddelaar bij Moderator: “Als mensen de kans krijgen om hun verhaal te doen en de andere partij kan luisteren, is er al een belangrijke stap gezet.” In een tweede stap bekent de dader zijn schuld aan het slachtoffer, liefst oog in oog.

Bemiddeling kan leiden tot herstel …

Ivan en Annemie gingen nog een stapje verder. Na heel wat gesprekken kreeg Annemie de woorden “ik vergeef je” over haar lippen. “En ik voelde dat ook wel. Op dat moment viel de zwaarte die op mijn schouders drukte van me af.” Sterker kan je niet uitdrukken hoe bemiddeling, voor zowel slachtoffer als dader, kan zorgen voor diepgaand herstel.

“Ik gun hem van harte die tweede kans. Ik hoop dat hij in de maatschappij als een volwaardig burger terug zijn rol kan opnemen. Het is niet omdat mijn broer zijn kinderen niet meer ziet opgroeien, dat ik de kinderen van Ivan hun vader niet gun en dat ik de moeder van Ivan haar zoon niet gun.”

… maar ook tot succesvolle re-integratie?

Die tweede kans is inmiddels aangebroken. Ivan is momenteel voorwaardelijk vrij. Zal de bemiddeling ook helpen om zijn re-integratie te laten slagen? “Een moeilijke vraag met geen eenduidig antwoord”, zegt Ine Van Wymersch.

Wat voor haar wel vaststaat, is dat het huidige gevangenisbeleid te sterk gericht is op de redenen achter recidive. “Waarom pleegt iemand nadien geen feiten meer, verdient meer aandacht en daar moeten we rekening mee houden om de gevangenis in te richten.”

Foto: jraffin via Pixabay

Notes:

[1] Het debat werd georganiseerd via Zoom door Without Walls vzw, Thomas More, IDeE Thomas More, KULeuven, Moderator vzw, Het Huis van de Mens, Zen Sangha, Circles – We have the choice, Beschermcomité Gevangenis Mechelen, IJD Vlaams Brabant-Mechelen, Centrum voor Basiseducatie – Open School en Pax Christi Vlaanderen.

[2] Ivan is momenteel voorwaardelijk vrij en mag daarom niet spreken voor een publiek. Zijn getuigenissen komen uit de Terzake docu ‘Oog in oog’ van Dirk Leestmans uit 2018, die getoond werd tijdens het debat.