In 2002 verscheen De schaduw van de ster, waarin ik de geschiedenis van de zionistische ideologie achter de staat Israël analyseerde en bekritiseerde. Een paar jaar nadat het rumoer rond dit boek in Nederland was weggeëbd hoorde ik van een uit Turkije afkomstige vriendin dat een uitgever in Istanbul geïnteresseerd was in een Turkse vertaling. Kort daarop ontmoette ik hem in Istanbul en kwam daar al snel tot een overeenkomst met hem. Tijdens hetzelfde reisje begon ik een relatie met mijn huidige (Turkse) vrouw, met als uiteindelijk gevolg mijn beslissing om in Istanbul te gaan wonen.

In overleg met de uitgever voegde ik een extra inleiding aan De schaduw toe, over de betrekkingen tussen Turkije en Israël door de jaren heen. Dat liep uit op een introductie tot de Turkse geschiedenis en politiek. Daar raakte ik zo door gefascineerd dat ik bij het verschijnen van de Turkse editie van De schaduw van de ster vrijwel alleen nog over Turkije las en dacht. Niet alleen mijn artikelen op deze website, maar ook het dit jaar verschenen boek De diepte van de Bosporus zijn daar het gevolg van.

Necati

De uitgever in Istanbul, Necati heet hij, zorgde er dus in meerdere opzichten voor dat mijn leven veranderde. Ik leerde hem kennen als een beminnelijk mens, die het uitgeversvak bovendien uitstekend verstond. Necati was naast uitgever ook woordvoerder van het Platform voor solidariteit met gearresteerde journalisten (TGDP). In die hoedanigheid leverde hij regelmatig kritiek over het grote aantal journalisten in Turkse gevangenissen.

Necati was verder als journalist en redacteur verbonden aan een linkse krant. Een die niet op de goedkeuring van de Turkse autoriteiten kan rekenen en waarvan  verschillende medewerkers werden vervolgd. Necati weet wat het is om vanwege politieke opvattingen vervolgd te worden. Na de militaire machtsovername van 1980 zat hij gevangen in Istanbuls beruchte Metris-gevangenis. In 1997, na de ‘postmoderne coup’ dat jaar, ging Necati wederom achter de tralies. Dat gebeurde hem nogmaals in 2003.

Veroordeling

Necati kwam in afwachting van een proces op vrije voeten. Een geluk bij een ongeluk, want andere Turkse journalisten moeten jarenlang in een gevangenis op een proces wachten. Minder gelukkig was Necati op 4 mei 2011. Die dag werd hij tot een gevangenisstraf van 18 jaar en negen maanden veroordeeld. Voor meer dan 18 jaar achter de tralies moet je in Nederland een ernstig geweldsdelict op je kerfstok hebben, maar in Turkije is het schrijven en redigeren van artikelen voor een linkse krant genoeg.

Voor alle duidelijkheid: Necati is nooit betrokken geweest bij gewapend activisme of iets dergelijks. Anders waren daar ook wel bewijzen over geleverd tijdens het proces. Maar niets van dat alles. Sterker, de basis van Necati’s veroordeling bestond niet uit bewijs, maar uit de mening van de rechter. Het politieke karakter van het proces is daarmee zonneklaar.

De rechter woog volgens Necati verschillende factoren mee in zijn oordeel. Zoals het woordvoerderschap van de TGDP dat Necati in 2004 op zich nam en de kritiek die hij sindsdien had op premier Erdogan. Daarnaast streek hij de autoriteiten tegen de haren door aan te dringen op een veroordeling van de politiechef Sedat Selim Ay, die er met zijn martel- en verkrachtingspraktijken twee maal voor zorgde dat Turkije een boete kreeg opgelegd door het Europees hof voor de mensenrechten (ECHR). Hierbij mag niet onopgemerkt blijven dat Ay, ondanks zijn misdaden, in juli van dit jaar tot onderdirecteur van de anti-terreurafdeling van de politie in Istanbul werd benoemd. Zo gaat dat in Turkije: een mensenrechtenschender krijgt promotie, een journalist wordt vervolgd.

Necati ging in beroep. Hij verwachtte dat het vonnis vernietigd zou worden, omdat het niet op bewijs gebaseerd was, maar op een mening. Het Hoger beroepshof verordonneerde op 18 oktober jl. een nieuw proces, maar voegde daar een aanbeveling bij van een straf van twaalf tot vijftien jaar. Nogmaals: voor het verbonden zijn aan een krant! Voor Necati was dit onacceptabel. Zin om te wachten op een ellenlange procedure bij het ECHR had hij niet, waarmee slechts een mogelijkheid overbleef: vluchten. Dat deed hij en sindsdien verblijft hij in een West-Europees land.  

Nazim Hikmet

De vervolging van socialisten gaat ver terug in de Turkse geschiedenis. De stichter van de Turkse Republiek, Mustfa Kemal Atatürk, nam weliswaar een aantal aspecten in zijn ideologie op die aan socialisme deden denken, maar dat neemt niet weg dat in die jaren veel socialisten werden vervolgd. Onder hen de beroemde dichter Nazim Hikmet, die na verschillende perioden van gevangenschap Turkije achter zich liet.

In de nabijheid van de Sovjet-Unie werd Turkije na WOII een belangrijk lid van de NAVO. Zoals andere NAVO-landen kreeg het een door de Amerikaanse CIA vormgegeven staybehindnetwerk (‘Gladio’). Dat moest actief worden bij een eventuele bezetting door de Sovjets, maar hield zich in de praktijk vooral bezig met het vervolgen van socialisten binnen de Turkse grenzen. Zo ontstond de ‘diepe staat’, een combinatie van (ultra)nationalisme en extreemrechts onder auspiciën van de CIA.

In de jaren zeventig werden de fascistische Grijze Wolven door de diepe staat opgehitst om de confrontatie te zoeken met linkse activisten. De hieruit volgende chaos in de politiek en de Turkse straten vormden de voedingsbodem van de bloedige staatsgreep van 1980, waarvan talloze socialisten en vakbondsmensen het slachtoffer werden. Ook nadat Turkije officieel weer een democratie heette te zijn kwam aan de repressie van links geen einde. Martelen bleef pure routine en had niet zelden de dood tot gevolg.

In 2002 kwam de ook nu nog regerende Gerechtigheids- en Ontwikkelingspartij (AKP) aan de macht. Velen – waaronder menig socialist – rekenden erop dat het aantreden van dit nieuwe politieke establishment een verbetering van de mensenrechtensituatie zou brengen. Die verbetering kwam er in een aantal opzichten ook. Het recht voor religieuze vrouwen om in openbare gebouwen een hoofddoek te dragen kreeg veel aandacht. Onder druk van de eisen die de EU aan Turks lidmaatschap stelde maakte de AKP echter ook werk van andere mensenrechten. In Turkse politiebureaus en gevangenissen werd aanmerkelijk minder gemarteld dan voorheen. Bovendien werden degenen die zich schuldig maakten aan martelpraktijken nu zelf het doelwit van vervolging.

Helaas raakte die nadruk op mensenrechten op de achtergrond naarmate het perspectief van EU-lidmaatschap verwaterde. Een recent rapport van de Turkse mensenrechtenorganisatie (IHD) bevestigt dat. Daarin wordt van meer dan 500 gerapporteerde gevallen van marteling gesproken over de laatste elf maanden. Dan begrijp je hoe het kon gebeuren dat de eerder genoemde beul Sedat Selim Ay dit jaar een hoge positie bij de politie in Istanbul kreeg.

Aan dergelijke feiten kun je (nog) niet de conclusie verbinden dat Turkije wat betreft martelen weer geheel terug bij af is. Twintig jaar geleden was het toch erger gesteld. Maar hoe dan ook: socialisten behoren nog altijd tot de groepen waar extreem lange gevangenisstraffen tegen worden uitgesproken. Voor ‘vergrijpen’ die in de meeste  Europese landen onder de vrijheid van meningsuiting vallen. Het verhaal van mijn uitgever Necati illustreert dat. Ik hoop dat de dag snel zal komen waarop hij naar zijn geboorteland terug kan keren en daar in vrijheid kan leven. Er moet echter nog veel veranderen voordat het zover is.

Peter Edel is schrijver van De diepte van de Bosporus, een politieke biografie van Turkije (Uitgeverij EPO, Antwerpen, 2012)