Acht jaar na ‘Ochtend in Jenin’, haar enorm succesvolle literaire doorbraak van 2012, gevolgd door ‘Het blauw tussen hemel en zee’ in 2015 verschijnt Palestijns-Amerikaanse auteur Susan Abulhawa’s derde boek Against the Loveless World.

Haar twee eerste boeken verschenen simultaan met het origineel in Nederlandse vertaling. Dat is nu niet het geval, wat gezien haar grote succes verwonderlijk is. Zeer jammer, want ook dit is een voltreffer.

In november 2019 sprak DeWereldMorgen.be met haar tijdens haar passage in Antwerpen. Toen kondigde ze reeds het thema van haar volgende boek aan: Palestijnse vluchtelingen in Koeweit’.

Er kan nu niet meer over getwijfeld worden: Susan Abulhawa toont definitief en onweerlegbaar aan dat ze een literaire hoogvlieger is. Wie haar twee vorige boeken al kende en apprecieerde wordt niet teleurgesteld.

Meer zelfs, Abulhawa zet een stap verder en toont dat ze haar literair talent kan inzetten voor een intens verhaal dat boeit van de eerste pagina tot de laatste slotzin.

Mijmeringen in een isolatiecel

Against the Loveless World is een chronologisch verhaal dat per hoofdstuk wordt ingeleid door mijmeringen van Nahr, het hoofdpersonage, in haar isolatiecel in Israël.

Beschrijvingen van haar cel, de routine van (schaarse) bezoeken en (talrijke) controles gaan over in dagdromen over haar verleden. Hoe en waarom ze in haar cel zit kom je geleidelijk te weten in het verhaal.

De hoofdstukken volgen de landen waar Nahr woont, te beginnen met Koeweit waar ze met haar ouders terecht komt na de invasie en bezetting van Palestina. Stap voor stap over Irak en Jordanië brengt het lot haar bij haar eindbestemming Palestina. Even gaat ze terug naar Jordanië, waarna Palestina haar definitieve thuis wordt.

Dat denkt en hoopt ze toch. Een en ander gebeurt echter niet op de manier die ze zich voorstelde. Het verhaal van Nahr sluit af met haar gevangenschap ‘tussen vrijheid’ (‘between freedom’), de vrijheid van haar gedachten en de fysieke vrijheid.

Haar officiële voornaam is Yaqoot (robijn) maar iedereen kent haar als Nahr (rivier), de roepnaam die haar moeder haar geeft. Haar moeder weigert de naam Yaqoot te gebruiken voor redenen die Nahr te weten komt wanneer ze ouder wordt.

Van elkaar gescheiden door de invasie van de rest van Palestina in 1967 komt haar vader sporadisch naar Koeweit waar hij zijn dochter schaamteloos noemt naar zijn minnares van het ogenblik in Palestina. Hoe kan je nog van een vader houden of hem respecteren als hij zijn ontrouw tegen je moeder zo openlijk bedrijft?

Een onvermoede ‘redder’

Palestijnse en Arabische mannen, zeg maar mannen in het algemeen, komen hier niet bepaald fraai uit. Het zijn de uitzonderingen die trouw en respectvol zijn tegen hun partners, dochters, zusters. Hun moeder zetten ze daarentegen op een eenzaam voetstuk, waar ze wel onwetend wordt gehouden over hun echte gedrag buiten moeders bereik.

Nahr groeit op tot een rebels meisje dat zich gaat verzetten tegen het strakke patriarchaat. Dat het dit patriarchaat is waar ze zich tegen verzet, beseft ze aanvankelijk niet. Haar broer Jehad, de zoon die wél naar school mag, kan eventueel voor dokter studeren in het buitenland, maar dat kan het gezin niet betalen.

Deels uit opstandigheid, deels uit liefde voor haar broer, deels uit de hoop en verwachting dat Jehad hen als arts uit de armoede kan halen gaat ze werken in de clandestiene seksindustrie van Koeweit, wat ze lang verborgen weet te houden voor haar familie. Ze komt daar terecht door de listige manipulatie van Um Buraq, die later toch haar trouwste vriendin wordt.

Dat brengt goed op, eerst alleen als danseres maar onvermijdelijk blijft het daar niet bij. Ze laat de vunzige wensen van haar klanten onverschillig over zich heen gaan, tot het bijna faliekant afloopt. Tijdens wat dreigt in een brute groepsverkrachting te ontaarden moeten de mannen hals over kop op de vlucht. Iraaks dictator Saddam Hoessein – haar ‘redder’ – valt net dan Koeweit binnen.

Nahr’s verhaal volgt de Palestijnse historische realiteit: de eerste Intifada (‘opstand’) van 1987 tot 1993, de invasie van Koeweit eind 1990, de akkoorden van Oslo in 1993 en de Tweede Intifada van 2000 tot 2005. Abulhawa verweeft die werkelijkheid heel organisch in het verhaal zonder ooit belerend te zijn.

Palestijns leider Arafat koos de kant van Saddam Hoessein. Na de terugtrekking uit Koeweit moeten alle Palestijnen hier voor boeten, ook zij die actief meewerkten aan het verzet tegen de Iraakse bezetting.

Abu-Jamal

Een eerste huwelijk loopt uit op een faliekante mislukking. Haar man Mhammad Abu-Jamal heeft de status van verzetsheld, maar verbergt in feite twee onaangename geheimen. Niet hij maar zijn jongere broer Bilal is immers de held. Niet fraai. Hoewel, de reden waarom hij de verantwoordelijkheid neemt voor de daden van zijn broer zijn veel complexer dan de lezer vermoedt.

Bovendien trouwt hij niet met Nahr uit liefde. Hij is immers homoseksueel en trouwt met haar enkel om de schijn te redden. Nahr doet in feite hetzelfde, huwen om toch maar aan de verwachtingen van haar moeder en haar omgeving te voldoen.

De naam Abu-Jamal voor het personage van Mhammad en zijn broer Bilal verwijst naar Mumia Abu-Jamal¹ , de Black Panther die in 1982 in Philadelphia ter dood werd veroordeeld voor de moord op een politieagent, na een schijnproces dat openlijk gericht was tegen zijn politieke activiteit als Black Panther. Susan Abulhawa is naast auteur ook politiek actief in de VS, niet alleen voor Palestina. Zij ijvert voor de rechten van de inheemse volkeren van de VS en van zwarte Amerikanen en andere etnische minderheden.

Om haar scheiding van Mhammad te regelen in Palestina komt ze in contact met zijn moeder en ontmoet ze voor het eerst Mhammad’s broer Bilal. Met hem voert ze talrijke gesprekken en daarbij komt onder meer de zwarte Amerikaanse auteur James Baldwin ter sprake. De titel van Abulhawa’s boek verwijst naar zijn boek The Fire Next Time² van 1963. Daarin schreef Baldwin zijn strijd neer ‘tegen de liefdeloze wereld’ (nog steeds een van de belangrijkste teksten ooit geschreven over racisme).

Nahr neemt de raad van Um Buraq ter harte: “Vertrouw geen mannen”. Dat ze uiteindelijk met Bilal, de broer van haar ex, toch de liefde vindt, loopt niet vanzelfsprekend. Obstakels, leugens, vooroordelen en wederzijds wantrouwen maken dat lang onmogelijk.

Zoveel miskende vrouwelijke verzetsheldinnen

Zo komt het verhaal stilaan tot zijn fatale afloop. Eenmaal de liefde gevonden, stapt zij mee met Bilal en zijn kompanen in het verzet tegen de bezetter. Dat brengt haar kort na haar huwelijk uiteindelijk in de gevangenis in zeer tragische omstandigheden. Wist Bilal te ontsnappen? Zo ja, waar leeft hij? Het boek eindigt open, wanneer Nahr met een zoveelste gevangenenruil naar Jordanië wordt verbannen. Een cryptische boodschap van Bilal bereikt haar, of is het een laatste valstrik van de bezetter?

Dit boek is veel meer dan een liefdesverhaal in ‘een liefdeloze wereld’. Samen met Nahr ondergaat de lezer de concrete realiteit van de bezetting, de wegblokkades met zijn arbitraire controles, de nachtelijke raids, de willekeurige aanhoudingen, de jarenlange detenties zonder vorm van aanklacht, de folteringen tijdens ondervragingen, de standrechtelijke executies, de dagelijkse agressie van de kolonisten.

Een eenvoudig, traditioneel, familiaal moment als de jaarlijkse olijvenoogst ontaardt in een zoveelste moordende aanval door kolonisten onder het goedkeurend oog van het bezettingsleger. Niet de kolonisten worden aangehouden maar Bilal, die maanden later zwaar mishandeld wordt vrijgelaten.

De Palestijnse bevolking eert zijn verzetshelden. Dat zijn op Leila Khaled³ na, allen mannen. Vergeten zijn de duizenden vrouwen die hun steentje bijdroegen (en bijdragen) in het volksverzet tegen de bezetting. Zij droegen de wapens onder hun kleren en riskeerden dikwijls meer dan hun mannelijke medestrijders. Zij verborgen en verzorgden gekwetste verzetsstrijders. Duizenden vrouwen hebben net als Nahr in Israëlische cellen geleden, waar ze systematisch werden en worden vernederd, seksueel misbruikt en mentaal mishandeld.

Nahr’s strijd richt zich niet alleen tegen de wreedheid van het kolonialisme. Kolonialisme is meer dan een economisch systeem, het is tevens een vrouw onderdrukkend systeem. Maar ook de Palestijnse maatschappij heeft haar zware gebreken. Dappere vrijheidsstrijders blijken tegelijk zeer minachtend over hun eigen partners te denken en te handelen. Gewelddadige homofobie is een enorm probleem. Nahr leert dat vrijheidsstrijd ook een strijd is tegen seksuele onderdrukking door de eigen partners.

Beklijvende roman

Against the Loveless World van Susan Abulhawa is niet zomaar een fictief verhaal in de reële context van Palestina. Zelfs wie niet bepaald geïnteresseerd is in Palestina of er weinig meer van weet dan de mainstream clichés heeft met dit boek een beklijvende roman in de hand van hoogstaande literaire klasse.

Net daarom aanziet het regime in Israël haar als een groot gevaar. Grondiger dan eender welke politieke analyse doorprikt zij het imago van Israël als een democratische natie die zich alleen maar ‘verdedigt’. In 2018 weigerde Israël haar de toegang tot het grondgebied,

In 2012 bij het verschijnen van haar eerste boek Ochtend in Jenin noemde Susan Abulhawa de BDS-boycotactie “een van de meest effectieve manieren om de Palestijnse rechten te promoten en recht te bekomen tegen de aan de gang zijnde etnische zuivering door Israël”. Dat citaat wil ik hier parafraseren: “Abulhawa’s romans zijn een van de meest effectieve manieren om de realiteit van het bezettingsregime en het werkelijke leven van een volk onder bezetting aan de wereld te tonen”.

Susan Abulhawa doet voor Palestina wat Eduardo Galeano deed voor Latijns-Amerika. In 2012 schreef de Zweedse auteur Henning Mankell over haar eerste boek “Nooit eerder las ik zo’n fascinerende roman over Palestina en Israël”. Mankell is niet langer onder ons, maar hij zou zonder twijfel zijn commentaar al twee keer hebben bijgepast. Susan Abulhawa schreef met haar derde boek opnieuw een “fascinerende roman over Palestina en Israël”.

Susan Abulhawa. Against the Loveless World. Bloomsbury, London, 2020. 366 pp. ISBN 978 1 5266 1880 1

Lezing ‘Israel beyond Apartheid’ van Susan Abulhawa op 22 maart 2019 voor de zesde Israel Lobby & American Policy in Washington DC (57:58′, Engels gesproken):

Notes: