Er wordt een markt verstoord, naar verluid. Niet de markt in
het Syrische Palmira, die verstoord wordt door een terroristische aanslag van
de Islamitische Staat. Ook niet de Libische markt van de zware rubberboten,
waarmee honderden wanhopige Afrikaanse vluchtelingen dikwijls de dood tegemoet
varen.

Dichter bij huis gebeurt deze ramp: de Vlaamse mediabobo’s
klagen dat de VRT hun markt verstoord. Om de 4 jaar komt dit belegen en
uitgeleefde riedeltje terug boven, bij de hoorzittingen in het Vlaams Parlement
over de nieuwe Beheersovereenkomst van de VRT.

Ik wil het hebben over een andere verstoring, namelijk hoe
de markt de openbare omroep verstoort.

Bij de eerste hoorzitting in het Vlaams parlement wees
professor Tim Raats er op dat in het openbaar omroepdebat er twee
uitgangspunten zijn, het sociaal-verantwoordelijkheidsperspectief of het
marktfalenperspectief. Hij vermelde fijntjes dat in de academische kringen de
grote meerderheid het sociaal-verantwoordelijkheidsperspectief aanhangt.

In gewoon Nederlands zegt de eerste strekking dat de
openbare omroep moet vertrekken van wat de samenleving nodig heeft op vlak van
media. De tweede vertrekt van de markt en stelt de openbare omroep die taken
moet doen waar de markt niet in geïnteresseerd is, lees geen geld kan mee
verdienen. Deze interessante uiteenzetting werd nog gevolgd door een even boeiende
uiteenzetting vanwege de directeur-generaal van de EBU (de koepel van de
Europese openbare omroepen). Geen van beide verhalen haalden de media, ook niet
de openbare omroep zelf!

Het eenzijdige marktdenken

Dit illustreert  het
eerste aspect van de manier waarop de markt de openbare omroep verstoort: ze bepaalt het denken over de openbare omroep, ook binnen die omroep zelf. Er
kan alleen nog maar over de openbare omroep gedacht vanuit het perspectief van
de vrije markt, there is no alternative, ook hier.

In de tweede hoorzitting kwamen de twee tandems van de vrije
mediamarkt aan het woord (SBS-Mediahuis en Medialaan-Persgroep), maar daarnaast
ook stemmen die wél vertrokken van de maatschappelijke relevantie van een
openbare omroep, onder andere de woordvoerder van Media 21. Maar hierover ook
weer geen verslag in eerste instantie over, aangezien “toch enkel de standpunten van de private media ertoe doen in het debat
over het geld”. Spreken over het maatschappelijke nut en noodzaak van een
openbare omroep wordt dan lippendienst. Het maatschappelijk nut van de openbare
omroep wordt iets om over te spreken, niet om het toe te passen.

Cijferfetisjisme

Een tweede aspect van de markt als stoorzender is dat de
ganse beoordeling van de omroep in cijfers wordt uitgedrukt, vooral in kijk-,
luister- en bereikcijfers, en dit zo mogelijk nog meer binnen de omroep als
erbuiten. Dat een programma of een item op de VRT een belangrijk
maatschappelijk debat heeft opengetrokken, dat mensen ontroerd of blij zijn
door wat we brengen is veel minder aan de orde dan de cijfers. Zoals Hart Boven
Hard stelt, wij willen niet dat samenleving wordt beperkt tot een cijfermatige
en boekhoudkundige benadering. Onthutsend was het te vernemen dat in de huidige
Beheersovereenkomst geen enkele kwalitatieve doelstelling wordt vastgelegd.

New Public Management

Een derde aspect van verstoring door het marktdenken is de toepassing
ervan op de interne organisatie van de omroep. In plaats dat wij allemaal
samenwerken voor onze enige klant en opdrachtgever, de Vlaamse
burger/belastingbetaler wordt de organisatie herleid tot klanten en
leveranciers. Productie is een klant van Media (of andersom wie zal het
zeggen). Operationele Afdeling een leverancier voor Productie. Onze kostprijs
wordt vergeleken met die van externe leveranciers, alsof dat de enige manier is
om te zorgen dat we zorgzaam omgaan met het geld van de belastingbetaler (de
verhouding tussen kostprijs en rendement van ons management is moeilijker te
vergelijken met die van de privé). Dit verziekt de relaties tussen de diensten
op de VRT, niet zomaar had de vakbondsbadge “ik ben geen klant, ik ben een
collega” veel succes.

Het zogenaamde New
Public Management domineert: de openbare omroep moet als een bedrijf gerund
worden, door peperdure CEO’s die als zelfverklaarde superhelden verschijnen en
verdwijnen.

De markt veroorzaakt
de kloof met de maatschappij

Een vierde aspect hoe het marktdenken de VRT-werking
verstoort betreft de relaties tussen de VRT en zijn partners, zowel de openbare
als de private. De VRT is een openbare omroep die werkt in het belang van de
gemeenschap, de openbare domeinen zoals onderwijs en cultuur behoren uiteraard
tot die gemeenschap, maar ook de Vlaamse productiehuizen ook, voor zover ze
geen deel uitmaken van mediamultinationals. Nochtans beschouwt VRT de relaties
te gemakkelijk vanuit een marktdenken als een relatie tussen twee bedrijven
waarin iedereen er moet aan winnen en de grotere zijn wil kan opleggen aan de
kleine. Dit bemoeilijkt de samenwerking en dus de kwaliteit van het product. De
kleine productiehuizen moeten niet de rekening betalen van de toenmalige totaal
scheve relatie tussen VRT en Woestijnvis.

Er zijn nog aspecten, maar het voorgaande maakt duidelijk
dat de markt de opdracht en het wezen zelf van de VRT en de correcte uitvoering
ervan verstoort.

Maar verstoort de VRT
nu de markt?

Juister gezegd, verkleint de VRT de winstmarges van de private
mediagroepen. Onvermijdelijk.  Wanneer de
gemeenschap beslist dat een bepaalde dienstverlening
beter gegarandeerd wordt als ze wordt verzekerd door een openbare dienst is er
minder ruimte voor een gelijkaardige, maar daarom nog niet gelijkwaardige, dienstenaanbod door de privé. Maar of het
zo erg is als wordt getoeterd is zeer de vraag.

Aan de kwaliteit van de argumenten van het private duopolie
af te meten zal het niet zo’n vaart lopen. “De
VRT biedt meer voor een sportwedstrijd dan wij van SBS”, maar achteraf
blijkt dat Medialaan-VTM het hoogste bod heeft gedaan. “VRT mag digitaal werken, maar enkel beeld en klank, en wij wel tekst en
video”. VRT bood al lang voor het internet tekst aan via Teletekst. Geen
enkele krant heeft een blog- en opiniebladzijde op het net die nog maar kan
tippen aan die op deredactie.be. De kranten willen allemaal video op hun sites,
maar de VRT mag geen tekst brengen, nogal doorzichtig als argumentatie.

Deze argumenten worden
zelden gehoord

Als SBS de frequentie van MNM inpikt, zal de kassa van SBS (de kassa van de Amerikaanse multinational Liberty Global) rinkelen, maar het
muziekaanbod verschralen: MNM zendt dubbel zoveel verschillende nummers uit dan
Q-music (op vlak van kwaliteit doet Medialaan het dan nog meestal beter dan
SBS-Vier-Vijf).

Als de VRT minder middelen krijgt zal de kwaliteit en de
kwantiteit van eigen aanbod dalen, en zullen ook de productiekosten en het
budget van de gelijkaardige formats bij de private omroepen dalen. Of de
private productiehuizen dan nog veel kunnen produceren en eventueel winst maken
is dan zeer de vraag

Als de VRT zich moet beperken tot nieuws, cultuur en
educatie zal de binding tussen een deel van de Vlamingen en de openbare omroep
verzwakken en zal hun mediabeleving meer en meer commercieel ingevuld worden.
De kijkers worden dan de koopwaar die wordt aangeboden aan de adverteerders, in
plaats dat de media de levenswaarde (waar geen prijs op staat) verhoogt van de
burgers.

De markt verstoort ook hier de waarden die er toe doen: een
geïnformeerde burger, inhoudelijke en creatieve interactie tussen burger en
omroep, bijblijven in de snel veranderende wereld, ontroering, betrokkenheid,
reclamevrij leven voor jong en oud, …