Foto: Screenshot 'Man Made'.
Reportage -

‘Man Made’: lijden mannen onder de maatschappelijke ideeën over mannelijkheid?

dinsdag 9 juli 2019 10:57
Spread the love

“’Gender’ is de meest bepalende categorie. Voor hoe we ons leven organiseren en hoe we de maatschappij organiseren. En dus kan het ook de grootste gevangenis zijn.” In Man Made analyseert de Nederlandse filmmaker Sunny Bergman (46) het construct ‘mannelijkheid’. Wat zijn de maatschappelijke ideeën over mannelijkheid en lijden mannen hieronder? Na de vertoning in Cinema Zed in Leuven ging Bergman hierover in gesprek met het publiek.

“Op een gegeven moment was er een man die tegen mij zei dat hij een bondgenoot wil zijn in de strijd tegen seksisme. ‘Wat kan ik doen om jullie vrouwen te helpen?’, vroeg hij. Toen dacht ik: het is niet alsof wij vrouwen uit het moeras getrokken moeten worden. Het is juist dat mannen aan zichzelf moeten gaan werken, zodat heel veel problemen waar vrouwen tegenaan lopen geëlimineerd worden.” Dit was een moment dat bij Bergman een bewustzijn opkwam om het construct mannelijkheid te onderzoeken.

Tegelijkertijd heeft Sunny Bergman twee zoons. “Die kwamen in de puberteit en toen zag ik ineens: voor opgroeiende jongens zijn er ook veel stereotypes waar ze aan moeten voldoen. Dat is ook allemaal niet even gemakkelijk.”

“Ik had me tot dan toe meer bezig gehouden met onderdrukkende rolpatronen voor meisjes. Ik kan me nog herinneren dat ik tegen een vriendin van mij, die een dochter heeft, zei: ‘Wow, laat jij je kind met een Barbie spelen? Weet je niet hoe patriarchaal dat is?’ Waarop zij zei: ‘O ja, en het speelgoed waar jouw zoon mee speelt is ok?’ Ik keek toen naar mijn zoon die juist een Hulk-pop vast had, met een uitklapbare mitrailleur uit zijn buik. Toen besefte ik: ‘Zij heeft wel een punt.’”

Gevangenschap

In Man Made zoomt Bergman aan de ene kant in op persoonlijke verhalen van mannen en hun struggles met mannelijk zijn. Aan de andere kant biedt ze een helikopteroverzicht over het systeem van mannelijkheid. Aan de ene kant wil ze mannelijkheid onderzoeken in relatie tot de positie van de vrouw. Aan de andere kant de notie van mannelijkheid zelf.

“We hebben een heel binair systeem”, zegt Berman. “Dat heeft mannenemancipator Jens van Tricht me tijdens het maken van de documentaire doen inzien. Het is of mannelijk of vrouwelijk. Je valt in een van de twee categorieën. Doordat het systeem binair is, is het ook alsof het tegenover elkaar staat. Terwijl het eigenlijk complementair is. We hebben allerlei menselijke eigenschappen. De ene persoon is wat zachter en zorgzamer, de andere misschien wat dominanter en assertiever. Maar door die genderscheiding maken we van gender een soort gevangenschap.”

“Zoals Margrét Pála Ólafsdóttir – oprichtster van de Hjalli schools in IJsland die met hun onderwijssysteem stereotyperende genderrollen en -gedrag bij kinderen proberen tegen te gaan – zegt: ‘Gender is the most defining category.’ Voor hoe we ons leven organiseren en hoe we de maatschappij organiseren. Dus het kan ook de grootste gevangenis zijn.”

Volgens de Canadese psycholoog Jordan Peterson – die gelooft dat de feminisering doorslaat en de maatschappij daaraan ten onder gaat – bestaat er een bepaalde universele norm van wat het betekent om man te zijn, ook wel bekend als de drie p’s: protect, provide en procreatie. Amerikaans acteur en mannenemancipator Terry Crews spreekt in Bergmans documentaire over het toxische karakter van mannelijkheid. Maar Bergman gebruikt deze term bewust niet in de voice over.

“Op een bepaald moment ging ik me realiseren dat de term toxische mannelijkheid an sich heel verwarrend kan werken voor mensen die eigenlijk misschien niet zo open staan voor deze thematiek. Zij kunnen dan gelijk denken: ‘O, is dan alles aan mij verkeerd als man? Mag ik niet meer bier drinken en van voetbal houden?’ Don’t worry guys, iedereen mag bier drinken en van voetbal houden.”

“Het gaat erom dat op het moment dat die genderrolpatronen beperkend zijn, dat de zogezegde karikaturale vorm van die karakteristieken van mannelijkheid het toxisch maakt. Er is niks mis met assertief zijn, maar als je dominant en aanmatigend bent en geen ruimte meer laat voor anderen, dan wordt die eigenschap toxisch. Hetzelfde geldt voor competitief zijn. Een beetje competitiviteit is prima, maar op het moment dat je ruthless wordt en iedereen wil vermorzelen, is dat toxisch.”

“Dat binaire systeem, waarbij eigenschappen tegenover elkaar staan, waardoor je of het een moet zijn, of het andere, is al toxisch. Mannenemancipator Van Tricht gaat verder en zegt dat alle ideeën die we over mannelijkheid hebben toxisch zijn. Laten we gewoon allemaal toegang hebben tot die menselijke eigenschappen.”

“Tijdens interviews over deze documentaire kreeg ik steeds meer moeite met de termen mannelijk en vrouwelijk. Als je zegt dat we allemaal die kanten in ons hebben, wat betekent het dan dat we iets vrouwelijk noemen of mannelijk? Ik weet niet wat mij vrouwelijk maakt.”

“Mannen weten het ook niet goed”

Bergman toont in Man Made de struggle van het socialisatieproces die mannen hebben ervaren en de tegenstrijdigheden die daarbij horen. En wij maken daar allemaal deel van uit, volgens Bergman. Zowel mannen als vrouwen.

“Toen ik de eerste subsidieaanvraag voor deze documentaire indiende, had ik het vrij politiek op papier gezet. De aanvraag werd afgewezen met als commentaar: ‘Je kijkt helemaal niet naar de rol van vrouwen bij het in stand houden van dit systeem.’ Mijn gedachte was toen: ‘Wow, interessant, we leven in een patriarchaat, maar we moeten het hebben over hoe vrouwen dat in stand houden.’ Maar ik kan me voorstellen dat mannen het ook niet goed weten, hoe zij aan de verwachtingen van vrouwen moeten voldoen.”

Mannelijkheid is contextgebonden, het wordt gevormd door jouw cultureel historische context, maar ook door je huidskleur en wat je hebt ervaren. Er is duidelijk een verschil tussen wat een witte man meemaakt en wat een zwarte man meemaakt. Het aspect van zwarte mannelijkheid komt veel minder naar voren in Man Made. Een bewuste keuze.

“Het ding is”, zegt Bergman, “met een film kan je niet 10 verschillende nieuwe gedachtegangen introduceren bij een groot publiek. Ik heb in mijn scenario altijd veel meer dan dat je eigenlijk kwijt kan in een film, omdat je op een gegeven moment merkt dat het verhaal anders alle kanten op gaat. Er zou dan geen spanningsboog meer zijn. Maar ik heb er wel mee gestruggled.”

Als activiste is Bergman niet alleen actief in de feministische beweging maar ook in de antiracismebeweging. “Er was eens een gesprek in de groep over dat zwarte mannen met andere stereotypes te maken krijgen dan witte mannen, en mannen met een Arabische achtergrond natuurlijk ook. Maar ik heb toen eerlijk gezegd dat ik dat niet kwijt ga kunnen in de film. En dat het me heel erg spijt. Ik heb wel rondom de documentaire bepaalde spin-offs geregeld. Er is een documentaire gemaakt door Tofik Dibi en Willem Timmers over mannelijkheid in de gay-scene, Acting Straight.”

“Ook had ik iemand geregeld die iets zou gaan maken vanuit zijn eigen perspectief, hij is een zwarte man, groot en gespierd, en iedereen denkt altijd dat hij een bouncer is, gevaarlijk en stoer, terwijl hij heel tegenovergesteld is. Contra-stereotype. Maar hij durfde het niet uiteindelijk.”

Dan is het aan het publiek om vragen te stellen aan Sunny Bergman. “Als de stereotype mannelijkheid heel beperkend is en talloze mannen dat voelen, hoe verklaar je dan de grote opkomst van personen als Jordan Peterson? Wat houdt dat systeem in stand als veel mannen zich er niet goed bij voelen?”, vraagt een vrouw vooraan in de zaal.

“De populariteit van Jordan Peterson is gekoppeld aan de ruk naar rechts die we overal zien. Een verkiezing van een Trump, Bolsonaro in Brazilië, Hongarije, Brexit, … Ik denk dat dat te analyseren valt als een reactionaire houding van mensen als gevolg van de opwaartse mobiliteit van vrouwen en zogenaamde minderheidsgroepen die hun plek opeisen in het debat in de publieke ruimte. De uitdrukking ‘When you are accustomed to privilege, equality feels like oppression’ is een goede verklaring, waardoor mensen bijvoorbeeld Jordan Peterson heel interessant vinden.”

“Opvallend is dat Peterson dezelfde problemen beschrijft zoals een jonge man in de documentaire, namelijk dat veel jongens last hebben van depressie en dat mannen het over het algemeen moeilijk hebben. Maar de oplossing die Peterson geeft, is net het tegenovergestelde. Hij wil weer terug gaan naar bepaalde traditionele rolpatronen. Ik snap dat zelf niet zo goed. Waarom is het niet overduidelijk dat we juist vooruit moeten met de emancipatie en niet terug. Maar het is natuurlijk altijd veiliger to tick the boxes that you know. Iets nieuws, verandering, is eng.”

Als een vis in een vissenkom

“Ik denk dat veel mensen last hebben van het systeem rond mannelijkheid, maar niet weten dat het daar aan ligt. Met het testosteronexperiment en de hersenscans hebben we geprobeerd het idee te weerleggen dat er zoiets is als essentiële biologische verschillen. Een politiek statement, aangezien dat idee duizenden eeuwen gepropageerd is. Maar als je goed kijkt naar de wetenschap, zien we dat er veel bias is onder wetenschappers om dat idee dat mannen en vrouwen wezenlijk verschillen te reproduceren.”

“Professor neurowetenschappen aan de Radboud Universiteit in Nijmegen Katherine Bryant, met wie we voor Man Made gewerkt hebben, vertelde bijvoorbeeld dat zij een keer ontslagen is omdat ze verteld had dat ze feminist is. Er werd gezegd dat ze in dat geval geen objectieve wetenschap kan bedrijven. Terwijl alle wetenschappers die man zijn en patriarchaal zijn, niet ontslagen worden. Zij zullen dat niet zo zien, want ze zullen denken: dat is de norm, dat is normaal. Maar dat is niet normaal. Dat is ook een ideologie.”

Een jonge man in het publiek steekt zijn hand op voor een vraag. “Het is niet aan mij om te vertellen welke rol een vrouw al dan niet mag hebben. Het is nooit aan mij om dat te definiëren. Voor mij is deze kwestie ook een heel harde beweging naar bevrijding van mannen die nodig is. Moet niet elke man een eigen analyse maken van wat er mis is en proberen daar een antwoord op te geven?”

“Eigenlijk zeg je: ‘Waarom heb je als vrouw deze film gemaakt?’”, lacht Bergman. “Ja, het heeft natuurlijk altijd iets paternalistisch als je zegt: ‘Ik weet wat jouw probleem is, je weet het zelf alleen nog niet.’ Kijk, ik denk dat we in de maatschappij zien dat er veel problemen zijn die dit als oorzaak hebben. Als je kijkt naar huiselijk geweld, bevolking van gevangenissen, school shootings, terroristische aanslagen. In 95 procent van de gevallen zijn het mannen. Het interessante is dat als we die problemen analyseren, we nooit kijken naar de common demoninator. Dat gender ook voor een deel daarin een rol speelt. Dus ik denk dat het onvermijdelijk is om die analyse nog verder uit te voeren.”

“Maar natuurlijk ben ik ervoor dat alle mannen zelf onderzoeken wat hun eigen problemen zijn. Alleen als vrouw, als buitenstaander die niet tot de groep behoort, kan je op een bepaalde manier dingen scherper zien. Mannen zijn als een vis in een vissenkom, maar ze weten niet wat buiten die vissenkom is.”

Een man achterin de zaal krijgt vervolgens de microfoon. “Ik heb vanavond al twee keer gehoord dat mannen privileges hebben. Waarover gaan die dan precies?”

“Wel, in de scène met de transmannen kwam dat het meest duidelijk naar voren”, verklaart Bergman. “Omdat dat mensen zijn die eerst hebben geleefd als vrouwen en nu als mannen. Zij leggen – uit eigen ervaring – uit dat je als man sneller serieus wordt genomen dan als vrouw, meer ruimte krijgt en dat ook veel mannen zelf meer ruimte innemen. Ook letterlijk, denk aan het concept man spreading, waarbij een man wijdbeens in de metro zit, waardoor de persoon ernaast veel minder ruimte heef. Dit is slechts een klein voorbeeld.”

“Zelf had ik als jonge vrouw het meeste last van seksisme op straat. Dat je bang bent voor aanranding, verkrachting en seksuele intimidatie. Het is een privilege voor een man dat die hier over het algemeen geen last van heeft.”

“In mijn professionele leven heb ik er het meeste last van als mannen mij niet serieus nemen en bagatelliseren. Als ze mij dus niet zien als een autoriteit, wat ik wel ben. Als ik een man zou zijn, zou ik daar veel minder last van hebben.”

“Ik heb het vermoeden dat het meer te maken heeft met welk soort mens je bent, dan waar je productieorganen zitten”, reageert de man. “Ok, maar nu doe je precies wat ik net beschrijf”, antwoordt Bergman. “Jij vraagt mij om iets uit te leggen en vervolgens bagatelliseer je en ondermijn je wat ik zeg.”

De man: “Nee, ik werd ook nageroepen op straat, ik werd ook aangesproken op mijn kleding of de manier waarop ik me zou gedragen. Kunnen we het veralgemenen? Ik weet het niet. Vandaar mijn vraag.” “Je hebt geen vraag, je wil iets bewijzen”, reageert Bergman. “Ik vroeg me af: waar zitten onze privileges”, herhaalt de man. Bergman: “Maar ik heb het net uitgelegd. En je wil nog steeds iets bewijzen, dus dan heb je geen vraag. Maar ik vind het wel interessant wat hier gebeurt. Dit is precies wat ik bedoel.” “Ik zou ook kunnen zeggen dat mijn vraag wordt gebagatelliseerd”, probeert de man nog. “Nee, want ik heb serieus antwoord gegeven op jouw vraag.”

“Het gaat om onze hele structuur, vandaag de dag, die vrouwen niet aan de top kan helpen”, merkt een jonge vrouw uit het publiek op. “Een simpel voorbeeld is dat moederschapsverlof vele malen groter is dan vaderschapsverlof. Dus vanaf het begin zeg je dat moeder worden betekent dat zij de hoofdzakelijke persoon is die zorg moet dragen voor het kind in vergelijking tot de vader, de man. Dit is een simpel voorbeeld van de gehele structuur dat in stand wordt gehouden door regels en wetten.”

“En het is nog veel simpeler”, voegt Bergman toe. “De bazen van de wereld zijn allemaal mannen. Zij hebben de economische, politieke en sociale macht en het is onzinnig om te denken dat dat geen privileges veroorzaakt voor mannen.”

Geen kritiek op de individuele man

Maar Man Made is geen aanval van ‘jullie mannen zijn fout’. Voor Bergman is het belangrijk om de kwetsbaarheid van mannen hierrond te tonen. Het gaat vooral over de persoonlijke struggle van mannen, van: ‘ok, ik ben onderdeel van het systeem, hoe ga ik ermee om?’

“Mannen zijn natuurlijk ook maar mensen. Ik denk dat ik vanuit mijn rol als moeder daar toch wel op een empathische manier naar keek”, zegt Bergman. “Kijk, als je het hebt over mannelijkheid als construct, dan gaat het natuurlijk niet over elke individuele man. Je hebt een politieke analyse en je hebt gewoon het intermenselijke contact. Deze film heeft beide proberen te combineren.”

“Een bekende televisiemaker in NL kwam na de première naar mij toe en zei: ‘Wow, dat is echt een eye-opener, want ik had er nog nooit zo over nagedacht. We zijn heel geprivilegieerd, maar we zijn ook gemankeerd.’ Die combinatie was nieuw voor hem.”

“Welke ruimtes zijn er voor mannen om dat soort kwetsbaarheid te delen?”, vraagt een man uit het publiek. Daar heeft Bergman niet direct een antwoord op, zegt ze. “Dat is iets wat moet ontstaan. Daarvoor zijn praatgroepen, omdat die ruimtes er niet zozeer zijn. Al zijn er wel vriendengroepen waar het gebeurt. Er zijn best wat mannen naar mij toegekomen, die zeiden dat ze wel over alles praten met hun vrienden en dat ze ook bij hun kunnen huilen en dat is prachtig.”

Terry Crews zegt: ‘Men have to hold men accountable’. Dat betekent niet dat ze elkaar moeten controleren. Wat hij bedoelt is dat als andere mannen seksistisch zijn, dat je dan zegt: ‘Hej, niet zo cool’. Het helpt in het bestrijden van seksisme als mannen elkaar aanspreken op seksistisch gedrag.”

“Welke rol kunnen vrouwenbewegingen spelen in het thema mannelijkheid? Of is dit iets voor mannen en mannenbewegingen?”, vraagt een vrouw die in Brussel bij een vrouwenbeweging werkt. “Weet je, het is fucking hard om een activist te zijn en om dingen voor elkaar te krijgen. Anyone who puts in the work, is welcome. Er is natuurlijk wel iets te zeggen voor safe spaces. Maar als mannen willen samenwerken tegen genderongelijkheid, als vrouwen kunnen helpen om mannelijkheid als thema aan te kaarten, dan denk ik: laten we dat doen.”

“En een discussie zoals zojuist hier plaatsvond, hoe kan je daarmee omgaan?”, is een andere vraag. Bergman: “Ik heb daar eerlijk gezegd niet gelijk een pasklaar antwoord op. Ik vind het best moeilijk om niet boos te worden als mannen ontkennen dat seksisme bestaat. En boos worden werkt natuurlijk nooit zo goed. Als je mensen wilt overtuigen, dan werkt het het beste om mee te bewegen. Dus om eerst ruimte te geven voor het gevoel dat diegene uit. Als ik goed had gereageerd, dan had ik meer ingezoomd op waar de weerstand van de man die de vraag stelde vandaan kwam. Maar om dat te doen, moet je meebewegen met degene die eigenlijk jou aan het onderdrukken is, en dat is best ingewikkeld om te doen.”

“En ik zeg ook niet dat het jouw intentie is”, benadrukt Bergman nog aan de man. “Maar het is wel een interessante exemplarische uitwisseling. Voor mij dan.”

Wat neemt Bergman zelf mee, na het maken van deze documentaire, als les of inspiratie? “Als onderdeel van de publiciteit voor Man Made heb ik een gesprek gehad met Theo Maassen (Nederlandse cabaretier, nvdr.) in de Volkskrant. Dat was helemaal heftig en iedereen had het erover. Dat gesprek had dat polemische wat minder in de film zit. Toen bedacht ik dat ik zin heb om iets te doen met machtige mannen. En dan wil ik wat meer met een gestrekt been erin gaan. Mijn strijdlust werd aangewakkerd.”

 

De documantaire Man Made is hier te zien.

Creative Commons

take down
the paywall
steun ons nu!