Er zijn denkelijk al miljoenen bomen opgeofferd voor publicaties over geweldloosheid, en toch is het onderwerp nog steeds niet uitgeput. Wat ik hieronder schrijf is mijn eigen visie, ontwikkeld in de loop van een goeie honderd acties van geweldloos verzet, maar met een open oog voor de huidige realiteit.

Ik ben principieel voorstander van ahimsa (niet-geweld, een term van Gandhi) omdat geweld normaliter tegengeweld uitlokt, in een steeds uitbreidende spiraal (cfr mgr Helder Camara, die dat helder heeft geformuleerd in de jaren 70 van vorige eeuw).

Wat is geweld eigenlijk ?

Voor de meeste mensen is geweld het uitoefenen van praktijken die de menselijke fysieke en/of psychische integriteit aanvallen/ondermijnen. Bij dat beeld blijft het bij vechten in allerhande vormen, van brutaal politiegeweld tot moorden en het toebrengen van ‘slagen en verwondingen’ (zoals dit in juridische termen heet).

Maar dit is een heel beperkte visie op geweld. Zoals Anne Morelli in haar boek ‘ Rebellen ‘ terecht aangeeft, er bestaat ook institutioneel geweld (en dat is veel erger dan individueel geweld, zonder daarom dat individueel geweld te minimaliseren, laat dat duidelijk zijn).

Ten eerste eigent de staat (haast elke staat) zich het monopolie toe van geweld – maar is dat wel gerechtvaardigd? Idealiter zouden we moeten komen tot een gemeenschap waar dat geweld eveneens uitgebannen is.

Daarnaast zijn er nog zoveel andere vormen van geweld : werknemers doen slaven aan een ondermaats loon, mensen uit hun huis zetten omdat ze hun lening moeilijk of niet kunnen betalen, woekerprijzen aaanrekenen voor diensten van algemeen nut (energie bvb.). Die lijst is te lang om hier op te noemen.

Houdingen tegenover institutioneel geweld

Op dat geweld kan op drie manieren gereageerd worden :

Ten eerste, alles slikken, braafjes knikken, uit vrees voor nog erger – terwijl dat nog erger juist zijn voedingsbodem vindt in die houding. Die vrees maakt fascisme mogelijk, en leidt dus tot nog groter institutioneel geweld.

Ten tweede, door zijn/haar woede te luchten met tegengeweld (ruiten inslaan, politie met stenen bekogelen,..). Dat dit eventjes oplucht is begrijpelijk, maar het lost niets essentieels op. Integendeel, het geeft de tegenstander (meestal de staat) nog een bijkomende reden om geweld te gebruiken. Dat soort geweld is dus zinloos én contraproductief. Ik heb veel begrip voor de frustraties van onderdrukten, maar kan dat geweld dus niet goedkeuren.

De derde vorm is : zich verzetten tegen onrecht. Uiteindelijk is dit de enige gepaste manier om het institutioneel geweld te bestrijden. Maar hier duiken twee vormen van verzet op, die haast altijd als onderling tegenstrijdig werden/worden bekeken : enerzijds geweldloos verzet, anderzijds revolutionair tegengeweld.

Wat geweldloos verzet is zal ik hier niet verder uitleggen, daarvoor bestaan er voldoende voorbeelden (Gandhi, ML King, …) en boeken (Gene Sharp en anderen). Toch wil ik er op wijzen dat de term geweldloosheid door hen (terecht) geïnterpreteerd wordt als geweldloos verzet, zonder verzet is er geen ahimsa, maar berusting/aanvaarding (passivisme).

Revolutionair tegengeweld

Maar wat houdt revolutionair tegengeweld eigenlijk in? In het kort : het overgaan tot fysiek geweld in situaties van uitzichtloos onrecht. Dit niet om zelf de macht in handen te krijgen, maar om de macht van de tegenstander te breken om zo te komen tot een meer rechtvaardige toestand, waarin het volk écht zelf de macht in handen heeft. Dit is wel een essentiële voorwaarde om te kunnen spreken van revolutionair tegengeweld, anders is het gewoon geweld gelijk aan het bestaande geweld.

Reeds tientallen jaren geleden heeft zelfs het Vaticaan aangegeven dat in noodgevallen revolutionair geweld noodzakelijk is – en ik betwijfel dit niet. Tegen een brutale dictatuur heeft geweldloos verzet alleen geen kans op slagen.

Complementariteit van beide vormen

In tegenstelling tot de gangbare opvattingen meen ik dat we eigenlijk te doen hebben met een én – én – verhaal, dat die twee vormen van verzet (geweldloos tov revolutionair tegengeweld) niet onderling tegenstrijdig zijn, maar elkaar juist nodig hebben om te komen tot een wereld van meer rechtvaardigheid. Maw ze zijn complementair, de ene vorm heeft de andere nodig om dat doel te kunnen bereiken. Zoals hierboven aangegeven – Mahatma én Che, samen de wereld veranderen.

Hiervoor zijn er voldoende voorbeelden :

De Vietkong zou de strijd (met gebruik van geweld) nooit gewonnen hebben zonder de actieve geweldloze steun van een aanzienlijk deel van de bevolking.

De Sandinisten in Nicaragua hebben Somoza kunnen ten val brengen mede door de geweldloze steun van de meerderheid van de bevolking.

En zo zijn er nog vele andere voorbeelden…

Daarbij hebben guerillabewegingen er steeds op gelet om ten eerste zo weinig mogelijk slachtoffers te maken, behandelden ze gevangen soldaten op menselijke manier, en ten tweede hebben ze er steeds voor gezorgd dat de bevolking zoveel mogelijk werd betrokken in de politieke besluitvorming (cfr Vietnam; Laos, de bevrijde gebieden in El Salvador…). Maw het doel zat reeds vervat in de middelen, voorzover dat mogelijk was.

Daartegenover staat (en ik besef dat ik hier op zere tenen zal trappen) wat heeft Gandhi bereikt tov het institutioneel geweld? India is nog steeds een land waar onrecht ten hemel schreit, om het even ‘bijbels’ uit te drukken. Wat heeft de ‘geweldloze revolutie’ in de DDR (Oost-Duitsland) bereikt? Hun levenspeil is nu veel erbarmelijker dan onder het communistische regime. Wat hebben de Arabische revoluties tot nu toe bereikt? Een machtswissel, met evenveel (of nog meer) onderdrukking als voorheen.

Conclusie

We leven nu in een situatie waar 1 procent van de mensheid het lot van de 99 anderen bepaalt, waar institutioneel geweld schering en inslag is. Die situatie kan enkel door verzet, massaal verzet, op termijn gebroken worden (de revolutie is nog niet voor vandaag). Idealiter zou die verandering door geweldloos verzet moeten bewerkstelligd worden, maar naar mijn mening is dat wishful thinking – zoals reeds aangegeven, revolutionair tegengeweld en geweldloos verzet zullen hand in hand moeten gaan om de (enorm grote) macht van de 1 procent te breken.

Sorry dus, maar we zullen ‘onze handen moeten durven vuilmaken’.