In Lingui woont Moslima Amina als alleenstaande moeder samen met haar dochter Maria in een buitenwijk van N’Djaména (Tsjaad) wanneer ze verneemt dat de vijftienjarige zwanger is. Maria wil een abortus omdat ze een verkrachtingsslachtoffer is maar ook omdat ze weigert het lot van haar moeder te ondergaan. Abortus is echter verboden door de wet en onaanvaardbaar voor de religieuze overheid. Wanneer Maria gemarginaliseerd wordt kiest Amina resoluut voor haar dochter en gaan de twee vrouwen samen een moeilijke strijd aan. Geholpen door vrouwelijke solidariteit binnen hun gemeenschap.

Mahamat Saleh Haroun. Foto©Dana Farzanehpour

Tussen Europa en Afrika

Mahamat-Saleh Haroun (° 1961) groeit op in Tsjaad, studeert Film in Frankrijk waar hij begint te werken als journalist. Na enkele kortfilms debuteert hij in 1999 met de documentaire langspeler Bye Bye Africa, bekroond als beste debuut op het filmfestival van Venetië. Zijn tweede speelfilm Abouna (2002) wordt geselecteerd voor de Quinzaine des réalisateurs van Cannes terwijl  Daratt (2006) in Venetië de Grote Juryprijs in de wacht sleept. Hoezeer Haroun geldt als een grote belofte onderstreept het New Yorkse Museum of Modern Art (MoMA) in dat jaar met een retrospectieve.

De filmmaker maakt die belofte helemaal waar met de Juryprijswinnaar van Cannes Un homme qui crie (2010), met Grigris (2013) en Une saison en France (2017). Nu is er de internationale coproductie Lingui (2021), een in Tsjaad spelende kroniek over de door vrouwelijke solidariteit gedreven strijd tegen onderdrukking. Gebaseerd op research van de filmmaker in zijn geboorteland is dit een subtiel en gevoelig vrouwenportret dat het abortus taboe op beklijvende manier aansnijdt. In december zakte Mahamat-Saleh Haroun af naar Brussel en spraken we met de regisseur-scenarist over zijn film én missie.

Lingui van Mahamat-Saleh Haroun: Samenleven in de suburbs.

Vrouwen in een mannenwereld

Lingui opent contemplatief met een lange sequentie waarin een vrouw via recyclage ijzeren mandjes maakt die ze daarna transporteert en verkoopt.

Mahamat-Saleh Haroun: “Fysieke arbeid tonen vind ik belangrijk. Het verankert elk personage in een concrete sociale realiteit. Ik wou aangeven hoe deze vrouw werkt en beweegt. In Tsjaad wordt dergelijke job meestal door mannen uitgeoefend. Dat een vrouw hetzelfde harde labeur van een man verricht zegt iets. Met name dat Amina tegelijk vader en moeder is voor haar dochter Maria, dat ze er in dit gezin alleen voor staat. Lingui wil je als kijker het gevoel geven dat je haar realiteit kan aanraken waardoor je meteen beseft hoe zwaar haar leven is.”

Een vrouw moet in deze patriarchale samenleving constant vechten.

“Inderdaad. Amina is gemarginaliseerd en dient een manier te vinden om te overleven en te bestaan. Ze werd serieus op de proef gesteld en ik wou onderstrepen dat ze heel vastberaden is en dag na dag heel erg haar best doet om haar eigen lot in handen te nemen.”

Zonder dat ze een klaagzang aanheft. Amina bekijkt immers alles relativerend en met humor.

“Absoluut, het gaat om iemand die heel intelligent is en aan haar eigen situatie werkt.  Iemand die zich nadrukkelijk afzet tegen determinisme en fatalisme. Ik wou van Lingui geen melodrama maken. De vrouwen zien zichzelf niet als slachtoffers, ze trachten hun bestaan in handen te nemen en oplossingen te vinden voor hun problemen. Voor mij zijn ze heldinnen en is de film het portret van jonge, strijdende vrouwen.”

Lingui van Mahamat-Saleh Haroun: Vrouwenportretten in een patriarchaal universum.

Een heilige band

De titel Lingui, vertaald als ‘Les liens sacrés’, verwijst naar de ‘heilige band’ tussen moeder en ongeboren kind maar ook naar de band tussen alle vrouwen.

“Lingui is een traditioneel woord in Tsjaad en drukt onze levensfilosofie uit. De opvatting dat we met elkaar verbonden zijn, dat we in een gemeenschap samenleven in een geest van goedheid en tederheid. Waarbij we voor elkaar zorgen. Ik wou een film maken gedrenkt in dat gevoel. In ons geloof gaat wanneer je ten hemel stijgt na je dood de eerste vraag die je krijgt over je buren. Weet je niets zeggen over hen te vertellen dan wordt je linksaf gestuurd want dan ben je een slecht persoon. ‘Lingui’ is gebaseerd op het idee dat er respect moet zijn tussen ons en onze buren. Maak je deel uit van dezelfde gemeenschap, deel je dezelfde ruimte, dan moet je voor elkaar zorgen. Ik wou tonen hoe de ‘Lingui’ tussen buren verbrokkelt en hoe er anderzijds een soort zusterschap ontstaat die vrouwen verbindt. Zo tracht ik verschillende betekenissen van het woord te verstrengelen.”

Het is deze solidariteit die de vrouw die de abortus pleegt aan Maria doet zeggen ‘je bent mijn zuster nu, ik laat mijn zusters niet betalen.’

“De vrouwen zijn met elkaar verbonden. Ze delen dezelfde herinneringen, dezelfde lotsbestemming en hun verhaal is haast gelijklopend. Daardoor hebben ze een sterkere band dan mannen die niet al deze problemen kennen. Abortus is verboden, een taboe onderwerp, en vrouwen geven aan dat ze over zo’n geheim niet gaan praten. Het geheim maakt van vrouwen zusters en verplicht hen tot loyaliteit. Vandaar die ‘you are like my sister now’ uitspraak, solidariteit creëert een band tussen de vrouwen.”

Lingui van Mahamat-Saleh Haroun: Aangrijpend moeder-dochter verhaal.

Verbindend zusterschap

Ze vormen haast een geheime gemeenschap.

“Die geheime gemeenschap is gebaseerd op solidariteit en het verlangen om een ander verhaal op te bouwen. Het is een soort ondergronds verzet, een lange termijn strijd om het bestaan van jonge, alleenstaande vrouwen te veranderen. De vrouwen beseffen dat ze het idee van ‘verzet’ doorgeven aan elkaar maar omdat de mannen zo machtig en overheersend zijn moeten ze het op een verborgen, subtiele manier doen. Volgens mij is dat een heel intelligente aanpak.”

Met de rituele valse besnijdenis die Lingui afsluit lijken de vrouwen een theaterstuk op te voeren waarvan de dubbele bodem de mannen blijkt te ontgaan.

“Het is een soort show en elke show is fictie. De vrouwen zijn actrices die deze schijnvertoning opvoeren omdat hun strijd gericht is op de lange termijn. Ze beseffen dat het alleen op die geduldige manier kan. Ze vormen immers een minderheid die moeilijk kan opboksen tegen de traditionele machtsstructuren beheerst door mannen en religie. Op een subtiele, geleidelijke manier ijveren ze voor verandering.”

Lingui van Mahamat-Saleh Haroun: Solidariteit en verzet.

Patriarchaat en geloof

Het juk van het patriarchale systeem, van de economische machtsverhoudingen en de religieuze traditie is immers heel zwaar om torsen.

“Vrouwen moeten niet vechten tegen vijanden maar tegen twee of drie krachten. Dat is niet gemakkelijk. Daarom creëren ze de geheime gemeenschap die voor steun, kracht en samenhorigheid zorgt. Ze weten dat ze gelijk hebben en de juiste keuze maken maar spreken het niet uit. Het is alsof ze soldaten zijn die hun job doen en zwijgen.”

Door het conflict niet in de verf te zetten en geen vijandbeeld te creëren voorkomen ze hardere reacties van zich bedreigd voelende mannen en structuren.

“Absoluut. Ze vieren heel bewust hun overwinning niet. ‘Laat machthebbers geloven dat ze de macht hebben’ is hun opvatting, dan kunnen we op onze manier voor oplossingen zorgen. Het is ook de enige manier: ze zijn te zwak om de heersende krachten frontaal aan te pakken. Daarom deze slinkse, intelligente aanpak.”

Lingui van Mahamat-Saleh Haroun: Geheimen en verbinding.

Een politieke film

Zie je Lingui als een feministische film?

“Vanuit Europees oogpunt kan je Lingui beschouwen als een feministische film. In Tsjaad vertrekken vrouwen echter niet van een concept, ze nemen gewoon actie omdat ze het gevoel hebben dat ze het moeten doen. Ze beschouwen zichzelf niet als feministen, het gaat hen om respect en rechtvaardigheid. Om het niet langer kunnen aanvaarden van onrecht en onderdrukking. Dat gevoel leeft sterk bij vrouwen. Dat weet ik uit ervaring met de vele vrouwen in mijn eigen familie en uit researchgesprekken die ik voor deze film had in Tsjaad.”

Je woont al heel lang in Frankrijk, waar je ook films als Une saison en France maakte. Hoe was het om naar Tsjaad te trekken en er Lingui te draaien?

“Ik zeg vaak ‘Ik woon in Frankrijk maar ik leef in Tsjaad’. Heel schizofreen maar ik groeide op in Tsjaad en voor een artiest is zijn jeugd erg belangrijk. Mijn roots zijn Tsjadisch en ik ben vaak in het land en mijn geboortedorp Abéché dus het is voor mij natuurlijk om er films te draaien. Ik draag mijn jeugdherinneringen overal mee en ik voelde me dan ook helemaal thuis tijdens de opnamen van Lingui.”

Lingui van Mahamat-Saleh Haroun: De vrouw als moeder én vader.

De ontvangst in Tsjaad

Hoe reageren de mensen in Tsjaad op jou en je werk?

“Voor hen maak ik gewoon deel uit van de familie. Ze zien me niet als iemand die terugkeert uit het buitenland om een film te maken. Ik blijf ook mezelf en tracht geen imago op te hangen. Die oprechtheid bevalt hen. Mede daarom beschouwen ze me niet als een vreemdeling.”

Is Lingui reeds vertoond in Tsjaad?

“Ja, en geen van mijn films is zo enthousiast onthaald als Lingui. Bij de première was ik een ganse week in Tsjaad en de bioscoop zat alle dagen afgeladen vol. De jonge toeschouwers waren zo betrokken dat ze reageerden tijdens de vertoning en de Q&A’s achteraf heel levendig waren. Door de film is er ook een collectief van vrouwen ontstaan die hoofdactrice Achouackh Abakar Souleymane gevraagd hebben te fungeren als uithangbord voor hun campagne om abortus te legaliseren in Tsjaad. Er is dus iets aan het veranderen. Geen van mijn andere films heeft op dergelijke manier gefunctioneerd als motor voor verandering.”

Reageerden mannen en vrouwen verschillend?

“Jonge vrouwen zijn vaak erg verlegen en het waren jonge mannen die me vertelden hoe moedig ik was om Lingui te maken. Dat vond ik te gek. Wanneer je een zwangere jongedame hebt, dan is er toch ook altijd wel een jongeman in het spel. Maar daar hoor je niet over. In veel artikels gaat het altijd over de vrouw en haar probleem. Iedereen zegt dat ze een fout maakte, dat ze haar familie onteerde, terwijl de man buiten beeld blijft. Ik denk dat Lingui zo’n indruk maakte omdat zowel mannen en vrouwen zich aangesproken voelen.”

Daratt van Mahamat-Saleh Haroun: Wonden van de burgeroorlog.

Meer dan bij Darratt en Un homme qui crie bijvoorbeeld?

“Veel meer. Mijn films gaan vaak over de burgeroorlog in Tsjaad en veel mensen willen er niet meer over horen. Lingui gaat niet over het verleden maar over het heden. In Tsjaad kijkt men liever naar de toekomst dan naar oude wonden.”

Het engagement van de cineast

Voel je je als filmmaker verplicht om een bijdrage te leveren?

“Ja, ook al omdat ik enige nog actieve regisseur in Tsjaad ben. Ik voel een zekere verantwoordelijkheid en wil als filmmaker bijdragen aan verandering. Daarom maak ik politieke films. Ik voel de noodzaak om over de realiteit in mijn land te spreken. Luchtig entertainment maken lukt me niet, ik kan enkel geëngageerde en relevante films maken.”

Je voelt dat als je plicht?

“Inderdaad, ik kan niet anders. In Tsjaad, maar ook in andere Afrikaanse landen, worden wijken stap voor stap vernietigd in naam van moderniteit en vooruitgang. Ik weet dat bepaalde woonwijken binnen twee, drie jaar verdwenen zullen zijn. Ik vertel zomaar geen verhaal, ik film ook het verhaal van Tsjaad. Wanneer sommige beelden in je herinnering verankerd zijn kan je niet zomaar een romantische komedie draaien, de realiteit ligt dichter bij een tragedie.”

Un saison en France van Mahamat-Saleh Haroun: Vreemdeling in een vreemd land

Na de afrekening met de schuldige buur verdwalen moeder en dochter in het labyrint van straten en riolen. Terwijl het terrein hen nochtans vertrouwd is. Ze blijken verward.

“Amina en Maria zijn geen criminelen of wraakzuchtige vrouwen, ze zijn emotioneel zo ontredderd van hun eigen gewelddadige reactie dat ze niet meer weten waar ze zijn. Pas wanneer de emoties kalmeren slagen ze erin de weg terug te vinden.”

Het is opmerkelijk hoe geïsoleerd Maria geraakt wanneer ze zwanger blijkt te zijn. Haar school, haar dokter en de imam laten de jonge vrouw in de steek.

“Vrouwen in nood worden gemarginaliseerd in een patriarchaal systeem gecementeerd door religie. Het is alsof de gemeenschap de zwakke schakel wegduwt, jonge vrouwen de prijs laat betalen voor wat ze hebben gedaan.”

Een veranderende wereld

Moeder en dochter leven in een plaats gesitueerd tussen stad en platteland.

“Het is een buitenwijk maar geen suburb naar Amerikaans model met zijn ver van elkaar wonende gegoede burgers. In Tsjaad zijn het meer zoals in Frankrijk de armeren die naar deze wijken zonder publieke voorzieningen worden gedreven. In Lingui maak ik er een cocoon van, een plaats waar men iets anders tracht op te bouwen.”

Un homme qui crie van Mahamat-Saleh Haroun: De geest van het verleden.

De stad is anoniemer terwijl hier het dorpsgevoel helpt om een gemeenschap te construeren.

“Daarom wou ik ook het portret van deze wijk schetsen. Het is een dorpsgemeenschap waar iedereen iedereen kent en er ook een nieuw groepsgevoel kan ontstaan. Gedreven door de liefde voor haar dochter slaagt Amina er in zich los te wrikken van de onderwerping. Ze begint terug te roken, komt weer voor zichzelf op, hernieuwt oude banden,… Aan het einde heeft ze opnieuw zelfvertrouwen en gevoel voor humor.”

Heb je na Lingui zin om in dezelfde richting verder te werken?

“Dankzij Lingui maakte ik kennis met inspirerende vrouwenverhalen van veertigjarige vrouwen zoals Achouackh Abakar Souleymane. Sterke actieve vrouwen die gestudeerd hebben, vaak als zelfstandige ondernemers werken en die door hun onafhankelijkheid blijkbaar mannen afschrikken. Zij hebben het moeilijk om een relatie en een gezinsleven op te bouwen. Dat thema zou ik graag verder uitdiepen. Hoe weet ik nog niet maar tijdens mijn research vond ik heel wat aanknopingspunten. Hopelijk levert dat een nieuwe film op.”

Brussel, 20 december 2021

LINGUI van Mahamat-Saleh Haroun. F-B-D-Tjsaad, 2021, 87’. Met Achouackh Abakar Souleymane, Rihane Khalil Alio, Youssouf Djaoro, Briya Gomdigue, Hadje Fatime N’Goua. Scenario Mahamt-Saleh Haroun. Muziek Wasis Diop. Fotografie Mathieu Giombini. Montage Marie-Hélène Dozo. Distributie Imagine. Release 12 januari 2022.

Mahamat-Saleh Haroun