WIE IS TINA?
Dit is TINA. There Is No Alternative. TINA is het lelijke handpopje wat in de jaren 80 in de handtas van Margaret Thatcher mocht wonen. De Iron Lady haalde haar mascotte destijds te pas en te onpas boven om protesterende onderdanen ervan te overtuigen dat haar neoliberale ideologie de enige manier was om Great Britain (ondertussen al not so great anymore) te redden van een Spengleriaanse ondergang.
De meesten onder u zijn waarschijnlijk bekend met de grote lijnen van de eigentijdse geschiedenis die de jaren 80 van de vorige eeuw bestrijken. In 1981 won Ronald Reagan in de Verenigde Staten de presidentsverkiezingen. Tijdens zijn dubbele legislatuur (1981 – 1989) kreeg de neoconservatieve politieke machine de kans zich volledig te ontplooien. Het economische luik van die neoliberale politiek bestond aan beide zijden van de Atlantische oceaan uit Reaganomics en Thatcherism.
En het moet daarbij gezegd dat de opsomming van de belangrijkste eigenschappen van deze politiek verbazend actueel klinkt voor een periode die nu toch 35 jaar achter ons ligt: zowel in Amerika als in Engeland werd er destijds drastisch gesnoeid in de sociale zekerheid, de gezondheidszorg en het onderwijs. Er kwamen belastingverminderingen voor de rijkste inkomens en de budgetten voor defensie stegen naar een tot dan ongezien niveau.
DE TWEEDE KOUDE OORLOG
Dat laatste feit zorgt voor discussie in het historiografisch debat over de Koude Oorlog. Welke factoren waren eigenlijk doorslaggevend? Wat veroorzaakte na 44 jaar Koude Oorlog het einde van die bipolaire wereld die werd gedomineerd door de supermachten Amerika en Rusland?
Traditionalistische historici zien in Reagans herbewapeningspolitiek een doelbewuste strategie om de Koude Oorlog te winnen. Door het defensiebudget dusdanig te verhogen en de vrijemarkteconomie rigoureus op te pompen, was het voor de Russen immers onmogelijk om dit met hun planeconomie bij te houden. Volgens deze lezing zou de economische uitputting dan ook de grootste oorzaak zijn geweest van de ineenstorting van de Sovjet-Unie. Postrevisionisten vinden in economisch bronmateriaal uit de Sovjet-Unie dan weer genoeg bewijsmateriaal om te beweren dat de Russische economie het nog jaren kon volhouden. Denk hierbij enkel al aan de immense olie- en gasvoorraden die tot op vandaag Europa van energie voorzien. Volgens de postrevisionisten zijn de drastische interne hervormingen die Michael Gorbatsjov doorvoerde en de destabilisatie die dit met zich meebracht dan ook de belangrijkste oorzaken.
GLOBALISERING
Hoe dan ook zijn de gevolgen van de Reaganomics en het Thatcherism voldoende bekend. De economische doctrine leidde tot een globale stijging van de interdependentie tussen verschillende economieën. Nationale barrières werden daarbij steeds meer gesloopt waarbij grensoverschrijdende kapitaalstromen steeds toenamen. De (voormalige) communistische machtsblokken werden aarzelend geïntegreerd in de wereldeconomie. In China verliep dat al vlotter dan in de chaotische Sovjet-Unie. Een aantal kleinere ontwikkelingslanden sprongen ook mee op de trein en schakelden hun productie om van primaire goederen (grondstoffen en agrarische producten) naar afgewerkte consumptiegoederen. Denk hierbij aan kledij uit Bangladesh, huishoudtoestellen uit Mexico of de massale toevloed van consumentenelektronica uit China. Dat laatste feit luidde dan weer het grote delokalisatieproces in, waarbij het Westen steeds meer begon te deïndustrialiseren. De logica van winstmaximalisatie volgend, verplaatsten grote multinationals hun productie immers liever naar landen waar de lonen en loonkosten veel lager lagen dan in de VS en Europa. En ook dat laatste onderwerp klinkt alweer verbazend actueel.
Deze (zogezegde) triomf van een globaal wereldkapitalisme sterkte ook de academische visie dat de mensheid op een absoluut en uniek historisch eindpunt was beland: There Is No Alternative.
DE GESCHIEDENIS HEEFT (MINSTENS!) NEGEN LEVENS
Surfend op de zeitgeist publiceerde de Amerikaanse neoconservatieve socioloog Francis Fukuyama in 1992 zijn bekende boek The End of History and the Last Man. Achteraf beschouwd kan men hier – de aloude volkswijsheid indachtig – vaststellen dat naast schoenmakers ook sociologen best bij hun leest blijven en zich niet op het gladde ijs van de geschiedschrijving wagen. Doen ze dat toch, dan zeker niet zonder eerst de donkerblauwe ideologische bril van hun neus te halen. Volgens Fukuyama was het einde van de Koude Oorlog in 1989 niets minder dan ‘het einde van de geschiedenis’. Helaas haalden de feiten hem sneller in dan goed was voor de verkoopcijfers van zijn boek. Spot en hoon waren dan ook al snel Fukuyama’s deel: de gevolgen van het doorbroken machtsevenwicht werden al snel duidelijk: allerlei soorten nationalisme staken hun lelijke kop weer op en in Europa brak de vreselijke Balkanoorlog uit. Die dekselse geschiedenis bleek uiteindelijk toch gewoon verder te gaan.
EN BIJ ONS?
Wanneer alles blijft verdergaan, geldt ook dat net zoals in de wereld van mode en design alles vroeg of laat terugkomt. En zo geschiedde ook met de Reaganomics en het Thatcherism (hoewel je natuurlijk sterk kan betwijfelen of ze ooit zijn weggeweest).
Ondanks alles werd onze eigen Belgische politiek gedurende de voorbije decennia steeds gekenmerkt door de ‘gulden middenweg’. Niet alleen kende bij ons het middenveld steeds een prominente aanwezigheid in het sociaal overleg, ook zorgde een sterke socialistische machtsbasis in het zuiden van het land voor een buffer tegen al te onstuimig neoliberaal geweld. Dit bleef zo ondanks de besparingsregeringen onder leiding van Wilfried Martens, werd opnieuw sterker tijdens de paarse periode van Verhofstadt en zelfs daarna, in het het begin van het nieuwe millenium, bleef België getypeerd door een politiek die garant stond voor voldoende sociale correcties binnen de internationale context van het steeds hardere Angelaksische neoliberalisme. Maar langzaamaan zijn ook hier de tijden veranderd waarbij het sociaal overleg steeds moeizamer ging verlopen.
Meer recent, tijdens de voorbije najaar, zien we TINA dan ook bij ons opnieuw steeds meer opduiken. In de nieuwe Vlaamse regering haalden Minister-President Geert Bourgeois, Ben Weyts, Liesbeth Homans en Hilde Crevits te pas en te onpas het grimmige handpopje weer boven. En ook bij het aantreden van de nieuwe federale regering Michel I kregen we ad nauseum van Bart De Wever, Patrick Dewael, Charles Michel, Jan Jambon e.a. weer te horen ‘dat er geen alternatief is’. There Is No Alternative.
EEN SPOOKACHTIG STROPOPJE?
TINA is ook best een griezelig popje. Het ‘rationele bewijs’ van haar redenering berust immers al te vaak op pure intimidatie. TINA dient daarbij louter als drogreden. De intellectuele capaciteiten van iedereen die niet mee is met haar doctrine worden daarbij in twijfel getrokken en argumenten die tegen de dominante stroom in wel degelijk een alternatief bieden, worden tot karikatuur herleid. Zo is het gemakkelijker om de oppositie te ridiculiseren dan er mee te discussiëren. Kamerlid Laurette Onckelinx (PS) wordt dan een ‘viswijf’ en Kristof Calvo (Groen) blijft, ondanks dat hij steeds strak in het pak zit, een ‘geitenwollensokker’. Iemand zoals Paul De Grauwe, die door voortschrijdend inzicht tot nieuwe bevindingen komt, wordt afgerekend op oude standpunten. Echt inhoudelijk debatteren wordt dus knap lastig als TINA zich moeit.
Griezelig zijn bovendien ook TINA’s welhaast totalitaire trekjes. Als je haar economische doctrine volgt en de markten onvermijdelijk vrij spel geeft, ga je er zo goed als van uit dat er geen ruimte is voor regulering of planning van de overheid. Maar wordt die almachtige heilige economie, die uiteindelijk nog steeds gekenmerkt door psychologische willekeur en de grilligheid van de mens, zo uiteindelijk niet nog mysterieuzer? Er ontstaat dan een luguber beeld van de geglobaliseerde economie die zich als een soort mystieke bovennatuurlijke kracht gedraagt, met daarboven vaag in de lucht wuivend die onverklaarbare onzichtbare hand. Hoe ver staat zoiets af van de concepten vrijheid en rede die zo centraal stonden in de filosofie van de Verlichting?
RED TINA!
Maar niet alles is verloren! We kunnen TINA helpen. Sinds haar oorsponkelijke baasje op 8 april 2013 overleed, heeft ons arme popje in de eerste plaats liefde, genegenheid en aandacht nodig. En daarbij kan ze ook wel wat heropvoeding gebruiken.
Sinds de globale crisis van 2008 weten we eigenlijk heel goed dat de recepten van Reagan en Thatcher niet werken. Globaal niet, in Europa niet en in België niet. Het moet wel degelijk anders want de metertjes staan onmiskenbaar zwaar in het rood. Als we niet (letterlijk) willen verdrinken in de problemen die op ons afkomen, dwingen de actuele energie- financiële, ecologische, politieke en economische crisissen ons om écht naar de feiten te durven kijken. Daarbij moeten we afscheid nemen van de traditionele Westerse economische en politieke systemen die de laatste 200 jaar onze wereld hebben gedomineerd. En dat afscheid valt soms zwaar. Maar het kan niet anders. There Is No Alternative.
