Een door Le Monde gelekte voorlopige versie van het meer dan 550-pagina’s tellende rapport in opdracht van mevrouw Navi Pillay, de Hoge Commissaris voor de Mensenrechten van de Verenigde Naties in Genève, zorgde in augustus al voor hoogoplopende ruzies tussen de VN en president Paul Kagame van Rwanda.

Omdat Rwanda – naast zovele andere statelijke en niet-statelijke actoren die toentertijd betrokken waren bij de complexe oorlog in Congo – in het rapport wordt beschuldigd van wreedheden tegen de burgerbevolking dreigde Kagame er onder meer mee geen troepen meer te leveren voor VN-vredesmissies. Er was een speciaal bezoek van VN-secretaris-generaal Ban Ki-moon aan Kigali voor nodig om de plooien min of meer glad te strijken.

Ook andere landen die bij de oorlog in Congo betrokken waren, toonden zich verbolgen over wat er was gelekt over het rapport. Maar sinds 1 oktober is het volledige rapport dus voor iedereen openbaar en de beschuldiging van ‘genocide’ aan het adres van Rwandese troepen in Congo is sterk afgezwakt.

Wreedheden in kaart brengen

Het rapport wil helemaal geen individuen of landen beschuldigen, maar kwam er om het ‘onbeschrijfelijke leed en de wreedheden’ die de burgerbevolking van Congo gedurende een decennium moest ondergaan in kaart te brengen volgens de mapping-methode.

De auteurs van het VN-rapport hebben honderden getuigenissen opgetekend van mensen en organisaties die tijdens de oorlogsjaren in Congo de wreedheden van de diverse milities en gewapende groepen aan den lijve hebben ondervonden.

Juridische verantwoordelijken wijst het rapport niet aan, dat is een taak voor een eventueel nog op te richten speciaal internationaal tribunaal of het Internationaal Strafhof (ICC) in Den Haag. Het VN-rapport heeft alleen de intentie om het verzoenings- en herstelproces in het door oorlog verscheurde Congo te vergemakkelijken door de slachtoffers een stem te geven, niet de zoveelste versie van de betrokken oorlogvoerende partijen.

“Een schande voor de VN”

Toch vond Louis Michel het nodig om in een interview met het VRT-radioprogramma ‘De Ochtend‘ bijzonder hard uit te halen naar het VN-rapport en meteen zijn ‘vriend’ Kagame in bescherming te nemen.

Hij noemde het rapport verontwaardigd “een schande voor de VN, want de onderzoeksmethode van het rapport deugt niet”. Michel deed zijn uiterste best om de geloofwaardigheid van het rapport op alle vlakken onderuit te halen.

De getuigenissen zouden onbetrouwbaar zijn omdat ze vaak anoniem werden afgenomen. Een methode die bij mapping nochtans gebruikelijk is om de veiligheid van de direct betrokkenen – vaak overlevenden van zware mensenrechtenschendingen, zoals systematische verkrachtingen – te garanderen.

De discussie spitste zich vervolgens toe op de vraag of het gebruik van het woord ‘genocide’ al dan niet terecht is. Michel zat daarmee helemaal op dezelfde lijn als president Kagame. Door zich te concentreren op een klein detail van het rapport – dat bovendien in de uiteindelijke officiële versie is afgezwakt in vergelijking met wat er eerder was uitgelekt – wordt onrecht aangedaan aan het leed van de burgerbevolking tijdens de oorlogsjaren in Congo.

Geen enkel ander gewapend conflict sinds de Tweede Wereldoorlog heeft zoveel burgerslachtoffers gemaakt als direct of indirect gevolg van de oorlog. Over de precieze aantallen kan worden gediscussieerd naargelang het gebruikte cijfermateriaal, maar dat het aantal doden in de miljoenen loopt, staat vast.

Geen genocide

Volgens Louis Michel stemmen de gebeurtenissen die in het VN-rapport worden beschreven “absoluut niet overeen met wat onder de definitie van genodice moet worden begrepen”. Ook Kagame had zich in augustus in die zin uitgesproken en het rapport “slecht, gevaarlijk en een belediging voor de geschiedenis” genoemd.

Het Rwandese leger van Kagame werd er namelijk in beschuldigd van ‘volkenmoord’ tijdens de oorlog in het oosten van Congo. Dat woord ligt erg gevoelig in Kigali sinds bij de Rwandese genocide van 1994 800.000 Tutsi en gematigde Hutu werden omgebracht.

Michel geeft toe dat “er heel waarschijnlijk mensen zijn gestorven en werden gedood door het leger van Kagame, maar je moet dat plaatsen in een context van de veiligheidsstrategie van Kagame. Het Rwandese leger is die ‘genocidaires‘ gaan vervolgen tot diep in Congo”, verduidelijkte Michel op de VRT-radio.

“Waarom? Ik verdedig dat niet, maar je moet dat toch plaatsen in een context. Ik vind het choquerend dat het woord ‘genocide’ wordt gebruikt”, zegt Michel. Hij spreekt tegen dat er sprake was van een doelbewuste strategie om een bepaalde bevolkingsgroep uit te moorden. En wijst op de verantwoordelijkheid van de internationale gemeenschap, die noch de Rwandese volkenmoord van 1994, noch de bloedige gebeurtenissen in het oosten van Congo heeft kunnen verhinderen. 

Helemaal gênant werd het toen Michel het regime van Kagame openlijk begon te verdedigen door te focussen op wat de president allemaal heeft verwezenlijkt sinds hij in 1994 aan de macht kwam. Iets meer kritisch weerwerk van de betrokken VRT-journalist had zeker niet misstaan.

Surrealisme

“Rwanda heeft op economisch en sociaal vlak een buitengewone vooruitgang geboekt. Er heerst stabiliteit en veiligheid en er wordt veel gebouwd.” Hij vond vervolgens dat de recente presidentsverkiezingen in Rwanda ‘vrij en eerlijk’ waren verlopen, ook al waren er geen echte tegenkandidaten en waren mogelijke kanshebbers monddood gemaakt of zelfs vermoord. De klachten van de oppositie deed Michel af “als geklaag van slechte verliezers”.

Of hoe een VN-rapport over de toestand in Congo uitloopt op een bewieroking van een regime dat in niet geringe mate verantwoordelijk kan worden gehouden voor de ellende die de burgerbevolking in Congo heeft meegemaakt. Surrealisme is blijkbaar een diepgewortelde Belgische deugd. Il faut le faire.