José Saramago (16 nov. 1922 - 18 juni 2010)

 

Nieuws, Europa, Cultuur, Portugal, Literatuur, José Saramago, Nobelprijs -

Lissabon neemt afscheid van Nobelprijswinnaar José Saramago (1922-2010)

Vrijdag 18 juni overleed op het Canarische eiland Lanzarote de bekende Portugese schrijver en Nobelprijswinnaar literatuur 1998 José Saramago. Hij werd 87 en leed al een tijdje aan leukemie. Saramago bleef heel zijn leven een overtuigde communist en was een uiterst geëngageerde auteur die ooit 'verontwaardiging' de drijfveer noemde van zijn schrijverschap. Zondag werd hij in Lissabon gecremeerd.

maandag 21 juni 2010 17:15
Spread the love

Toen het nieuws van Saramago’s overlijden in Portugal bekend raakte, heeft de regering-Sócrates meteen drie dagen van nationale rouw afgekondigd. Een militair vliegtuig ging in Lanzarote zijn stoffelijk overschot ophalen voor de uitvaart en crematie die zondag al plaatsvonden in Lissabon.

In de Salão Nobre, het somptueuze ontvangstsalon van het stadhuis van Lissabon aan het Praça do Município, werd Saramago’s lichaam opgebaard.

Duizenden gewone Portugezen, velen met boeken van de bekende schrijver in de hand, of zwaaiend met rode anjers, het symbool van de Anjerrevolutie van 1974, kwamen zondagvoormiddag afscheid nemen van een van de bekendste Portugezen.

Culturele pantheon

Zijn naam werd in de Portugese pers al meteen in het lijstje geplaatst van andere groten uit het nationale culturele pantheon als Luis de Camões, Eça de Queiroz en Fernando Pessoa.
 
Toch was er ook kritiek. Vooral op de houding van president Anibal Cavaco Silva. Die besliste zijn korte familievakantie op de Azoren niet te onderbreken voor de uitvaartplechtigheid van Saramago. Sommigen zagen daarin een gebrek aan respect voor een man die de Portugese letteren een Nobelprijs literatuur had opgeleverd.

Het feit dat de vrome katholiek Cavaco Silva het beslist niet altijd eens was met de humanistische visie van Saramago werd door sommige linkse politici op de korrel genomen. Het was een partijgenoot van Cavaco, staatssecretaris Sousa Lara, die in 1992 had opgeroepen tot een boycot van Saramago vanwege zijn roman ‘Het evangelie volgens Jezus Christus‘.

Vooral de Portugese katholieke hiërarchie was toen fel van leer getrokken tegen het ‘godslasterlijke’ boek. Die kleingeestige houding van de toenmalige rechtse regering deed Saramago in 1993 besluiten om naar Lanzarote te verhuizen, samen met zijn Spaanse vrouw. De laatste jaren verbleef de Nobelprijswinnaar wel steeds vaker opnieuw in zijn huis in een oude wijk van Lissabon.

Bleef de huidige president afwezig, oud-staatshoofden als Ramalho Eanes, Mário Soares en Jorge Sampaio waren wel uitdrukkelijk aanwezig. Soares was een persoonlijke vriend van Saramago. De socialistische burgemeester van Lissabon, António Costa, hield de afscheidsrede. Hij werd voortdurend onderbroken door het applaus van de massa die voor het stadhuis was samengestroomd.

Jerónimo de Sousa, partijleider van de PCP, de Portugese communistische partij, nam afscheid van zijn vriend met de woorden: “Saramago, a luta continua!” (de strijd gaat voort). Ook Francisco Louçã, leider van het linkse Bloco de Esquerda, was aanwezig op de afscheidsplechtigheid.

José Saramago werd zondag kort na de middag gecremeerd op het kerkhof van Alto de São João in Lissabon. Een deel van de assen zal worden teruggevlogen naar Lanzarote waar ze zal worden begraven onder een olijfboom in de tuin van zijn huis, zoals hij zelf uitdrukkelijk had gevraagd. 

Kleine herinneringen aan zijn arme jeugd

José Saramago werd geboren in Azinhaga, een klein boerendorpje in de Ribatejo, een landbouwstreek ten noordoosten van Lissabon. Volgens zijn geboorteakte was dat op 18 november 1922, maar in zijn roman ‘Kleine herinneringen’ uit 2006 (waarin Saramago een goed beeld schetst van de armoedige omgeving waarin hij als kind opgroeide) verklaart hij dat zijn geboorte twee dagen eerder plaatsvond, dus op 16 november.

Ook met zijn naam gaat het niet helemaal goed. De ambtenaar voegt Saramago toe, de bijnaam van de familie van zijn vader, José de Sousa. Dus in plaats van als José de Sousa (naar zijn vader) gaat de auteur als José de Sousa Saramago door het leven. Saramago is de naam van een wilde plant, waarvan de bladeren in die tijd gegeten werden door de allerarmsten om de honger te stillen.
 
Zijn familie was arm en kon nauwelijks overleven met de boerenstiel. In 1924 emigreerden zijn ouders naar Lissabon in de hoop op een beter leven. Saramago zal altijd in de hoofdstad blijven wonen en werken tot hij begin jaren negentig naar Lanzarote uitweek.

De jonge Saramago was een goede leerling, maar door de moeilijke economische omstandigheden waarin zijn familie in de jaren dertig in Lissabon moest zien te overleven, zat verder studeren er niet meteen in.

Boeken waren in die omgeving nauwelijks voorhanden, zijn moeder kon lezen noch schrijven. Zijn eerste baan was als monteur, en later werd hij technisch ontwerper, medewerker bij de dienst gezondheid en welzijn van het gemeentebestuur, redacteur, vertaler en journalist.

Literaire kritieken

Hij schreef zijn eerste boek, een roman, in 1947, maar zijn volgende zou pas in 1966 worden gepubliceerd. Hij werkte twaalf jaar als redacteur voor een uitgeverij, waar hij kennismaakte met de belangrijkste literaire stromingen. Hij schreef ook literaire kritieken.

In 1972 en 1973 maakte hij deel uit van de redactie van de krant Diário de Lisboa, waar hij als politiek commentator de woelige periode voor de Anjerrevolutie becommentarieerde. Hij was eind jaren zestig ook lid geworden die clandestiene communistische partij. Hij zette zich actief achter de Anjerrevolutie van 25 april 1974 die een definitief einde zou maken aan de Salazar-dictatuur.

Hij behoorde tot de eerste raad van bestuur van de Portugese vereniging van Schrijvers. Tussen april en november 1975 werd hij adjunct-directeur van de bekende Portugese krant ‘Diário de Notícias‘. In datzelfde jaar wordt hij ontslagen in de nasleep van de veranderingen veroorzaakt door de politiek-militaire coup van 25 november. Uit deze periode komen twee boeken voort: O Ano de 1993 (Het jaar 1993), een lang gedicht uit 1975, door sommige critici beschouwd als de voorbode van de boeken die twee jaar later gaan verschijnen; en Notities, de politieke artikelen die hij heeft geschreven in de krant Diário de Notícias.

Opgestaan van de grond

Sinds 1976 leeft hij uitsluitend van zijn literaire werk. Hij trekt zich een tijdje terug in Lavre en schrijft de roman Levantado do Chão (Opgestaan van de grond – over de boerenrevolutie en de landhervorming in de Alentejo), waarin al iets te zien is van de verteltrant die zo kenmerkend zal worden in zijn latere romans.

Echte bekendheid als schrijver kreeg Saramago pas in 1982 met zijn historische roman ‘Memoriaal van het klooster‘. Hierin beschrijft hij op onnavolgbare wijze in een stijl die heel zijn latere oeuvre zal blijven kenmerken, de megalomane plannen van de Portugese koning João V, die in de 18de eeuw een reusachtig klooster- en paleiscomplex liet bouwen in Mafra, even buiten Lissabon, vooral met de opbrengsten uit de overzeese kolonies, terwijl een groot deel van de bevolking honger leed.

Uit dit werk spreekt overduidelijk Saramago’s afkeer van machtswellust en corruptie. Verontwaardiging en oprecht humanisme lopen als een rode draad door zijn romans.

Boycot door katholieke kerk

In 1991 schreef hij zijn meest controversiële boek, ‘Het evangelie volgens Jezus Christus’, waarin hij een menselijk gezicht geeft aan de figuur van Christus. Dit boek werd gecensureerd door de katholieke kerk en de druk werd zo hevig dat de toenmalige Portugese regering zijn naam liet schrappen van de nominatielijst voor de Europese literaire prijs Aristeion.

Ontgoocheld verliet hij Portugal. In 1993 begint Saramago met een jaarlijks verschijnend dagboek, de Lanzaroteschriften, waarvan vijf delen zijn verschenen. In 1995 verschijnt de roman De stad der blinden en in 1997 Alle namen. In 1995 ontvangt hij de hoogste literaire onderscheiding van de Portugeestalige wereld, de Prémio Camões.

Nobelprijs literatuur

In oktober 1998 werd hij eindelijk beloond voor zijn literaire inspanningen voor de Portugese letteren door de toekenning van de Nobelprijs voor Literatuur door de Zweedse academie. Het was de eerste keer dat een Portugeestalig auteur die eer te beurt viel.

Daarna blijft Saramago gestaag publiceren. In 2000 verschijnt de roman Het schijnbestaan. In 2002 volgt dan De man in duplo en in 2004 De stad der zienden (in Nederlandse vertaling 2005). In de zomer van 2006 verschijnt Het verzuim van de dood in Nederlandse vertaling.

Tot op hoge leeftijd bleef hij literair actief. Toen in 2006 zijn ‘Kleine herinneringen’ verscheen, zei hij in interviews dat dit wellicht zijn laatste werk zou zijn, een terugblik op zijn jeugd. Toch heeft hij daarna nog twee romans geschreven. De laatste, Caim, zal in september 2010 in Nederlandse vertaling verschijnen.

Tegen alle autoritaire stromingen

Saramago, bekend om zijn atheïsme, bleef zijn hele leven lid van de Portugese communistische partij, hoewel hij vaak kritiek uitte op autoritaire stromingen, ook die van links. Aan machtsmisbruik en arrogantie had hij een hevige hekel. In 1988 huwde hij met de Spaanse journaliste Pilar del Río, die ook zijn werken in het Spaans vertaalde.

Saramago werd niet alleen bekroond met verscheidene nationale en internationale onderscheidingen, hij kreeg ook eredoctoraten van de universiteiten van Turijn (Italië), Sevilla (Spanje), Manchester (Verenigd Koninkrijk) en Coimbra (Portugal). Hij was ook lid van het Internationale Parlement van Schrijvers in Straatsburg.

*****
Romans

Terra do Pecado 1947
Manual de Pintura e Caligrafia, 1977
Levantado do Chão, 1980  (Nederlands: Opgestaan van de grond, 2008)
Memorial do Convento, 1982 (Nederlands: Memoriaal van het klooster, 1990)
O Ano da Morte de Ricardo Reis, 1984 (Nederlands: Het jaar van de dood van Ricardo Reis, 1999)
A Jangada de Pedra, 1986 (Nederlands: Het stenen vlot, 2002)
História do Cerco de Lisboa, 1989 (Nederlands: Het beleg van Lissabon, 1996)
O Evangelho Segundo Jesus Cristo, 1991 (Nederlands: Het evangelie volgens Jezus Christus, 1993)
Ensaio sobre a cegueira, 1995 (Nederlands: De stad der blinden, 1998)
Todos os Nomes, 1997 (Nederlands: Alle Namen, 2000)
A Caverna, 2000 (Nederlands: Het schijnbestaan, 2002)
O Homem Duplicado, 2002 (Nederlands: De man in duplo, 2003)
Ensaio sobre a lucidez, 2004 (Nederlands: De stad der zienden, 2005)
As intermitências da morte, 2005 (Nederlands: Het verzuim van de dood, 2006)
A viagem do elephante, 2008 (Nederlands: De tocht van de olifant, 2009)
Caim, 2009 (Kaïn, Nederlandse vertaling verschijnt in september 2010).

De meeste Nederlandse vertalingen werden geschreven door Harrie Lemmens en gepubliceerd bij uitgeverij De Arbeiderspers en Meulenhoff.

take down
the paywall
steun ons nu!