Op zondag 5 juni leed de Portugese Socialistische Partij (PS) de zwaarste verkiezingsnederlaag in meer dan 20 jaar. De centrumrechtse sociaaldemocraten van de PSD wonnen overtuigend (38,6 procent) en gaan samen met de rechts-conservatieve CDS-PP (11,7 procent) een coalitieregering vormen met de uitdrukkelijke bedoeling de komende vier jaar een zwaar besparingsbeleid te voeren dat nog verder gaat dan wat de EU en het IMF hebben geëist.

Nieuwe regering legt de eed af

Dinsdagmiddag 21 juni legt de nieuwe regering onder leiding van Pedro Passos Coelho de eed af in het Palácio da Ajuda in Lissabon. De regering kan bogen op 132 zetels van de 230 in het eenkamerparlement. De nieuwe ploeg telt nauwelijks elf ministers en twee staatssecretarissen, onder wie slechts twee vrouwen.

Einde mei leden de Spaanse socialisten al een historische nederlaag bij de lokale en regionale verkiezingen en sindsdien is Spanje in de ban van het jongerenprotest tegen de torenhoge jeugdwerkloosheid en de gebrekkig functionerende democratie.

Prof. Boaventura de Sousa Santos is stichter-directeur van het Centro de Estudos Sociais (CES) aan de beroemde Universiteit van Coimbra. Als socioloog heeft hij altijd de Portugese samenleving een spiegel voorgehouden en zijn talrijke boeken en opiniestukken worden nog altijd veel gelezen en becommentarieerd.

De Sousa Santos heeft net een nieuw boek gepubliceerd onder de titel: Portugal. Ensaio Contra a Autoflagelação (‘Portugal. Essay tegen zelfkastijding’), waarin hij afrekent met de neiging van zijn landgenoten om zich van alles en nog wat de schuld te geven. Hij pleit onder meer voor een grondige hervorming van de Europese Unie en voor een herschikking van de schuldenlast van Portugal, Ierland en Griekenland.

De verkiezingen van 5 juni zijn uitgedraaid op een klinkende overwinning van rechts, links kreeg een stevige dreun en vele kiezers hebben niet eens de moeite genomen om te gaan stemmen. Zijn de Portugezen in apathie vervallen of is de ontgoocheling over de vorige regering zo groot?

Boaventura de Sousa Santos: “Het zou me niet verbaasd hebben als het aantal onthoudingen nog groter was geweest. In Portugal is 41 procent onthoudingen veel, maar in andere Europese landen zou een dergelijke opkomst een ‘succes voor de democratie’ worden genoemd. Het is maar hoe je het bekijkt. Geen enkele partij met regeerambities heeft tijdens de campagne duidelijk durven zeggen wat ze concreet zou doen als ze de verkiezingen won. Een partij die echt in haar kaarten had laten kijken, wist dat ze niet zou worden verkozen.”

“Een partij die echt in haar kaarten had laten kijken, wist dat ze niet zou worden verkozen”

“De overeenkomst die de ontslagnemende regering-Sócrates op 3 mei met het IMF (Internationaal Monetair Fonds), de Europese Centrale Bank en de Europese Unie heeft afgesloten, laat geen twijfel bestaan over het soort impopulaire maatregelen die moeten worden genomen en die de volgende jaren het welzijn en het leven van de Portugezen diepgaand zullen beïnvloeden.”

“De Portugezen zijn nochtans niet apathisch. Ze staan ??te wachten en vrezen het ergste. Lees de kranten, en je weet wat er momenteel gebeurt in Griekenland, een land dat al een jaar geleden onder curatele van de EU en het IMF is geplaatst. Het is gewoon een schande.”

Zal de ruime parlementaire meerderheid van rechts Portugal veranderen?

“Zonder twijfel. En ik vrees niet ten goede. Portugal zal verder het Europese ontwikkelingspad volgen maar tegenwijzersin. Portugal heeft pas heel laat, na de Anjerrevolutie van 1974, het Noord-Europese model van de verzorgingsstaat beginnen navolgen, op een moment dat het model al een zware crisis doormaakte.”

“Slechts twee generaties werknemers genoten van een sociale bescherming die vroeger nooit heeft bestaan in dit land. De derde generatie noemt zich nu de ‘junkgeneratie’ omdat ze heel goed beseft dat ze niet meer over een dergelijke bescherming zal kunnen beschikken. En dat komt hard aan.”

“Nu stellen we vast dat Portugal ook het neoliberale fundamentalisme gaat navolgen op een moment dat het ‘model’ zich wereldwijd in een ongeziene crisis bevindt. De financiële crisis van 2008 was nog maar een eerste symptoom, maar we gaan gewoon door alsof er niets is gebeurd. De zogenaamde groeilanden, waaronder het voor Portugal zo belangrijke Brazilië, krijgen wel felicitaties omdat ze durfden afwijken van dat strakke neoliberale beleid.”

“Nu stellen we vast dat Portugal ook het neoliberale fundamentalisme gaat navolgen op een moment dat het ‘model’ zich wereldwijd in een ongeziene crisis bevindt”

Met de recente nederlaag van de Portugese Socialistische Partij zijn in slechts 5 van de 27 EU-landen linkse of centrumlinkse partijen aan de macht. Waarom wil de Europese kiezer niet meer weten van links net op een moment dat de crisis zo hard toeslaat?

“Het neoliberale beleid is de voorbije jaren ook met bijzonder grote getrouwheid en ijver uitgevoerd door de centrumlinkse en linkse partijen in Europa. Vanaf het ogenblik dat de Europese sociaaldemocratie werd gedomineerd door de ideeën van de ‘Derde Weg’ is het ideologisch beginnen mislopen.”

“Die theorie werd in de jaren 1990 ontwikkeld door Anthony Giddens en werd in eerste instantie gevolgd door de Britse Labour Party en vervolgens overgenomen als de nieuw te volgen weg door andere Europese socialistische partijen. De ‘Derde Weg’ heeft de weg vrijgemaakt voor de prioriteit en de dominantie van de vrije markt. Zodoende kon centrumlinks zich nog nauwelijks onderscheiden van de echt rechtse partijen en haakten de traditionele kiezers ontgoocheld af.”

De economische crisis slaat wereldwijd toe, maar sommige landen (de zogenaamde perifere landen) lijden er het meeste onder. Wat is de verklaring?

“Die perifere landen in Europa hebben vanaf de invoering van de eenheidsmunt, de euro, een te sterke munt in verhouding tot hun economische ontwikkeling. Terwijl het economische blok waartoe ze behoren, de Europese Unie, zich volop openstelt voor de internationale markten.”

“Wie dan moet gaan exporteren in sectoren als toerisme, textiel en schoeisel zit meteen in een veel slechtere uitgangspositie om bijvoorbeeld de concurrentie aan te gaan met een economische reus als China dan een land dat hoogtechnologische vliegtuigen of hogesnelheidstreinen produceert en exporteert.”

En de kritiek van vooral de Duitsers dat de Grieken en de Portugezen niet hard genoeg werken en hun financiën hebben verwaarloosd?

“Het vooroordeel van een deel van Noord-Europa tegen het zuiden van het continent komt van heel ver. De Duitse paters-missionarissen die in de 17de eeuw het Iberisch schiereiland bezochten, schreven in hun reisverslagen al dergelijke onzin. Ze zeiden dat Latino’s lui en wellustig zijn en in zeer onhygiënische omstandigheden leefden. Ze bevestigden eigenlijk dezelfde vooroordelen die de Portugezen en de Spanjaarden verkondigden over de indiaanse en zwarte bevolkingen die ze in de Nieuwe Wereld en Afrika koloniseerden.”

“Na de Tweede Wereldoorlog was Duitsland zo goed als failliet. De schuldenberg stapelde zich op als een gevolg van de bestraffende maatregelen na de nederlaag in twee wereldoorlogen op enkele decennia tijd. De schuldeisers zijn toen zo verstandig geweest – uiteraard vooral in hun eigen belang – om meer dan de helft van de kwijtgescholden schuld te gebruiken om de groei van de Duitse economie aan te zwengelen.”

“Zo kon Duitsland opnieuw produceren en exporteren. Helaas is het geheugen van vele Duitsers blijkbaar erg kort. We mogen ook niet vergeten dat de invoering van de euro de Duitse economische belangen beter diende dan de belangen van de minder ontwikkelde landen van Zuid-Europa.”

“Helaas is het geheugen van vele Duitsers blijkbaar erg kort”

Uw nieuwe boek heet ‘Portugal. Essay tegen zelfkastijding’. Vanwaar komt volgens u die behoefte tot zelfkastijding bij het Portugese volk?

“Het is algemeen bekend dat de huidige crisis in Portugal ook – en misschien wel vooral – te wijten is aan externe factoren zoals de systematische speculatie. Die horen we echter zelden vermelden door de politiek-economische commentatoren.”

“De behoefte tot zelfkastijding is niet zozeer een kenmerk van het Portugese volk, maar wel van de politieke en culturele elites in dit land. Die hebben zich altijd verre gehouden van het ‘gewone’ Portugal, ja ze kijken er zelfs met grote minachting op neer. Alsof zij niet tot dezelfde ‘massa’ willen behoren. Dit is nog een gevolg van de jarenlange dictatuur.”

“De zelfkastijding is een vorm van ‘slecht geweten’ van de kant van degenen die grote moeite hebben met het begrijpen van dit land. Hoewel Portugal klein is, was het op bepaalde momenten in zijn geschiedenis in staat om de wereldgeschiedenis te bepalen. De neiging om historische periodes van grote opwinding (van ‘Os Lusíadas‘ tot het ‘Lusotropicalisme’) te laten afwisselen met historische periodes van grote depressie en neergang (de generatie van 1870, Fernando Pessoa op zijn best, José Saramago) ziet diep ingebakken.”

“De zelfkastijding is een vorm van ‘slecht geweten’ van de kant van degenen die grote moeite hebben met het begrijpen van dit land”

“De nationale cultuur van jammerklachten en heimwee naar een mythisch verleden staat niet toe een hartelijke relatie met het land te onderhouden.”

U zegt dat Portugal een financiële crisis doormaakt op de korte termijn, een economische crisis op middellange termijn en een politiek-culturele crisis op lange termijn. Wat is de oplossing voor elk van die crises?

“De financiële crisis vraagt ?allereerst ?om een ??dringende heronderhandeling over de overheidsschuld, nog voor de economie helemaal instort.”

“De economische crisis vereist dat de uitzonderlijke vooruitgang die het land in de laatste tien jaar heeft gekend op het gebied van wetenschap en technologie wordt geabsorbeerd door de economische en sociale structuren. Alleen zo kan de aard van de economische specialisatie veranderen.”

“De financiële crisis vraagt ?een ??dringende heronderhandeling over de overheidsschuld, nog voor de economie helemaal instort”

“De politieke en culturele crises vergen meerdere generaties om via opvoeding en onderwijs de democratie te verdiepen en te verfijnen. Geen enkel land komt ongedeerd door een dergelijk lange periode (48 jaar) van dictatuur, vooral in de tweede helft van het 20ste-eeuwse Europa.”

U spreekt over nieuwe onderhandelingen over een herschikking van de Portugese schuldenlast. Zou dat niet worden gezien als teken van zwakte?

“Portugal heeft totnogtoe aan zijn verplichtingen voldaan. De schuldenlast die rechtmatig is opgebouwd, moeten we afbetalen, maar ook alleen maar dat deel.”

“Alles wat een gevolg is van de speculatieve rente, die werd veroorzaakt door de onverantwoorde houding van speculanten en ratingbureaus, die je gerust kunt verdenken van financiële misdrijven tegen een land, betalen we niet.”

“Die speculanten zouden bovendien moeten worden bestraft door het internationaal recht. Alle schulden die voortvloeien uit die manipulatie zijn volstrekt illegaal en mogen niet worden betaald. De houding van Argentinië en Ecuador om een deel van hun schuldenlast niet te betalen, werd zelfs jaren later geprezen door het IMF.”

“Die speculanten zouden moeten worden bestraft door het internationaal recht. Alle schulden die voortvloeien uit manipulatie zijn volstrekt illegaal en mogen niet worden betaald”

U zegt dat het Europese model, de samenwerking die resulteerde in de Europese Unie, opnieuw zou moeten worden uitgevonden. Hoe ziet u dat?

“Het model van Europese integratie is gebouwd op basis van het trauma dat twee wereldoorlogen hebben achtergelaten. Een ??sterke solidariteit, ook op economisch vlak, tussen de Europese landen zou een ??einde maken aan het ontstaan ??van een agressief nationalisme dat zoveel onheil had gebracht.”

“Indien dit model écht zou werken – wat gezien de invoering van een gemeenschappelijke munt toch zou mogen worden verwacht, dan zou de schuldenlast van sommige landen nu niet Portugees, Grieks of Iers zijn, maar Europees. Dat is helaas niet het geval.”

“Nu zie je dat de enge commerciële belangen van enkele Duitse banken prevaleren boven al de rest. Dit model van Europese integratie heeft zijn grens bereikt. Het is hoog tijd voor een nieuw Europees project. De Europeanen moeten een echt Europees federalisme uitbouwen met een grotere samenhang en solidariteit tussen de lidstaten.”

“Dit model van Europese integratie heeft zijn grens bereikt. Het is hoog tijd voor een nieuw Europees project”

Moet Portugal de eurozone verlaten? Was het een vergissing dat we hebben deelgenomen aan een gemeenschappelijke munt?

“De uitstap uit de eurozone kan alleen plaatsvinden zonder verstoring als verschillende landen dat samen zouden doen op basis van onderhandelingen. Anders lijkt het op financiële zelfmoord.”

“Maar het is nu wel duidelijk gebleken dat de euro niet duurzaam is omdat de EU niet over de nodige instrumenten beschikt die nodig zijn om een eengemaakt fiscaal en monetair beleid te voeren dat bij een eenheidsmunt past.”

Ollanta Humala werd onlangs in Peru verkozen als ‘linkse’ president. Het lijkt wel alsof alleen in Latijns-Amerika vandaag de dag nog een kans bestaat voor links?

“Het alternatief voor Ollanta was gewoonweg afschuwelijk en zou Peru al snel in politieke chaos storten. Links heeft gewerkt in Brazilië, er geen reden om te twijfelen dat het niet zou werken in de rest van Latijns-Amerika.”

“De Europese linkse partijen kunnen veel leren van Latijns-Amerika. Ik vrees echter, dat ons oude continent, na vijf eeuwen van pogingen om de wereld te domineren (vaak met bruut geweld), het vermogen tot leren heeft verloren. Voorlopig zijn we gedoemd om te leven in de ruïnes van voorbijgestreefde oplossingen.”

Vaguinaldo Marinheiro voor de website Folha.com

Het oorspronkelijke interview met prof. Boaventura de Sousa Santos verscheen op de website van CES, Universidade de Coimbra onder de titel: “Para sociólogo, centro-esquerda perde em Portugal por parecer direita”: http://saladeimprensa.ces.uc.pt/noticias/index.php?accao=noticias&id=4016

(vertaling uit het Portugees: Jan Van Criekinge)