Foto: Pxfuel
Opinie - Christophe De Coster

Leven zonder risico? Tous ensemble in full control modus

Knuffelcontact, coronabubbel en social distancing. Aan neologismen hadden we het afgelopen jaar geen gebrek. Ze situeren zich in een discours van risicobeheersing en controle. Dit is logisch in de context van een pandemie, maar in feite passen ze mooi in een trend die al eeuwenlang aan de gang is. De mens streeft er namelijk naar om steeds meer controle te krijgen op zijn directe omgeving, via regelgeving, toenemende registratie en het sturen van de natuur. Die nood aan beheersing heeft echter zeer schadelijke effecten op onszelf en de omgeving waarin we leven. We aanvaarden geen risico’s meer en daarom wandelen we samen naar een controlesamenleving.

woensdag 4 augustus 2021 14:37
Spread the love

 

Het begrip ‘controlesamenleving’ doet spontaan denken aan George Orwell’s dystopische roman 1984, waarin hij beschrijft hoe de staat een totalitair regime in stand houdt, waarbij de overheid ieder aspect van het menselijk leven bewaakt en controleert. Er zijn overeenkomsten met de huidige evolutie waarbij er een radicale beheersingspolitiek aan te pas komt, maar met als belangrijkste verschil dat we er als samenleving allemaal en welwillend toe bijdragen: tous ensemble! Denk maar aan de overheidscampagne met de ‘ploeg van 11 miljoen’. Het initiatief gaat ditmaal echter niet volledig uit van de staat, maar betreft een beheersingspolitiek waarin de staat slechts het verlengstuk is van de ideeën die in de samenleving rondgaan.

Controlesamenleving

De ideeën die de controlesamenleving voeden, refereren naar een onwrikbaar geloof in de maakbaarheid van de samenleving en van onze natuurlijke omgeving. Duizenden jaren geschiedenis geven afdoende voorbeelden waarin de mens aan risicobeheersing doet. Sinds de ontwikkeling van de landbouw en de groei van steden, legden mensen een stevige claim op het land waar ze wonen. In plaats van rond te trekken als nomaden, te jagen, verzamelen en te leven volgens de grillen van de natuur, bracht de mens systematiek in om onvoorspelbare factoren zoveel mogelijk uit te schakelen.

We trachtten voedselschaarste uit te bannen via landbouw en onze medemensen regels op te leggen via kleitabletten. Tijdens de Middeleeuwen gingen we nog meer registreren. Ganse stedelijke of vorstelijke bureaucratieën werden geboren. Men registreerde verkooptransacties en huwelijken, en privileges van ambachten vereeuwigde men op perkament en papier. Gedaan met het risico op vergeten: nu waren er vellen van een boom of dierenhuid om je rechten te bewijzen.

Ook toen de Fransen aan het einde van de achttiende eeuw overal in Europa allerlei ruimtelijk-administratieve structuren installeerden, zoals het aanpassen van de kalender en de manier waarop we moesten meten en rekenen, werd het steeds duidelijker dat we de samenleving en de natuur krampachtig een bepaalde richting op willen sturen.

Omgang met pandemie

Net die alsmaar sterkere greep op mens en natuur zorgt voor een resem nare neveneffecten. Het meest sprekende voorbeeld is de huidige omgang met COVID-19. Door het gemak waarmee vandaag informatie kan worden opgeslagen en gedeeld, registreren en managen we quasi alles: we ontwikkelen corona-apps, vullen een Passenger Locator Form in en registreren ons op het werk of zelfs op café met een QR-code.

Historicus Bert De Munck (UA) meent terecht dat in de voorbije periode fundamentele vrijheden sterk onder druk zijn komen te staan, zoals stemrecht, vrijheid van verkeer, van meningsuiting, van vereniging, en de integriteit van het menselijke lichaam (1). In relatie daarmee sijpelen er de laatste maanden steeds meer berichten door over de psychosociale toestand van mensen. Stress, depressies en burn-outs zijn schering en inslag. Psychologe Elke Van Hoof (VUB) wijst daarvoor in de richting van nieuwe technologieën en de continue informatiestroom waar we onder gebukt gaan’ (2).

Andere zeer actuele voorbeelden van de beheersing van mens en natuur zijn respectievelijk het sociale drama met de sans-papiers in Brussel en de watersnoodramp in verschillende delen van Europa. De oorzaken van de overstromingen kunnen teruggevoerd worden op de beheersing van onze waterlopen. Paradoxaal genoeg zorgde het bouwen van dijken en dammen voor grotere kwetsbaarheid voor overstromingen.

Omgang met sans-papiers

Uit solidariteit met de hongerstakende asielzoekers in de Begijnhofkerk in Brussel verbranden Belgische burgers hun identiteitskaart, 10 juli 2021. (3)

Op sociaal vlak manifesteert de controlesamenleving zich in de omgang met de sans-papiers in de Begijnhofkerk en op de VUB- en ULB-campussen. Ondanks al jaren te hebben bijgedragen als onderbetaalde werknemers, krijgen zij om voornamelijk legalistische redenen geen verblijfsrechten. Dat zegt niet enkel iets over het morele kompas van een samenleving, maar ook over de mate van registratiezucht en controleringsdrang. Het is duidelijk dat je enkel mensenrechten bezit als je over de juiste documenten beschikt. (3)

De manier van omgaan met nijpende situaties zoals de coronapandemie, de Europese watersnoodramp en met de sans-papiers, verraadt veel over ons onwrikbaar geloof in beheersing en risicomanagement. Dat geloof wordt op zijn beurt gevoed door de idee dat technologie en wetenschap de samenleving vooruithelpen. Dat is ook grotendeels het geval, maar willen we wel een wereld waarin dit doorslaat en dat technologische hulpmiddelen ons gedrag sturen, we alles kunnen voorspellen via voorgeprogrammeerde modellen, we toekomstige ziektes bestrijden via lockdowns en social distancing, we landsgrenzen hermetisch afsluiten om ons te beschermen tegen virussen en nieuwkomers?

De steriele samenleving

Willen we een steriele samenleving waarin we alle risico, toeval en onvoorspelbaarheid naar het verleden katapulteren? De weliswaar goedbedoelde beheersingspolitiek heeft een onmiskenbare impact op de natuur, op fundamentele vrijheden en ons psychosociaal welbevinden.

Deze voortdurende hang naar controle lijkt een teken aan de wand te zijn van een verlies aan zekerheden in de samenleving. We leven inderdaad in tijden waarin het moeilijk is voor velen om het hoofd boven water te houden, mee te draaien in de ratrace van de 21ste eeuw. Het is een periode waarin klimaatproblemen urgent zijn, conflict nog steeds samenlevingen ontwricht en de coronapandemie bijzonder zwaar weegt op velen.

Wordt het net daarom niet tijd om terug wat meer risico’s en onvoorspelbaarheid toe te laten en te aanvaarden dat we kwetsbaar zijn? Krijgen we dan niet meer ruimte om aandacht te besteden aan wat ons tot mens maakt, om als sociale wezens te genieten van het leven in plaats van maniakaal te gaan controleren? Laten we de radicale uitsluiting van risico’s matigen door wat menselijker te zijn. Minder beheersen, meer leven.

 

Christophe De Coster is historicus, verbonden aan  de VUB.

Notes:

  1. De Munck, Bert, ‘Kritiek op het coronabeleid overstijgt de bestaande politieke breuklijnen’, Knack, geraadpleegd op 13 juli 2021.
  2. Van Hoof, Elke, “Aantal langdurige burn-outs en depressies blijft stijgen tot meer dan 100.000: “Ons brein kent geen rust meer“. Geraadpleegd op 13 juli 2021.
  3. Uit solidariteit met de hongerstakende asielzoekers in de Begijnhofkerk in Brussel verbranden Belgische burgers hun identiteitskaart, 10 juli 2021.“Au béguinage, ce soir, des belges brûlent leur carte d’identité”, Facebookgroep ‘L’union des sans papiers pour la Regularisation’. Geraadpleegd op 13 juli 2021.

Creative Commons

dagelijkse newsletter

take down
the paywall
steun ons nu!