Pieter Baets (LABO vzw) over kritisch burgerschap, activisme en democratie

Leren, ageren, bewegen en organiseren, dat is de letterlijke betekenis van LABO, een vzw die ijvert voor meer kritisch burgerschap in de samenleving. Hun emancipatorisch-interactief vormingswerk is geïnspireerd door denkers als Paulo-Freire (populaire educatie), Augusto Boal (theater van de onderdrukten) en Joanna Macy (het verbindingswerk).

Pieter Baets is mede-oprichter van dit sociaal laboratorium. Eén van de projecten waar hij zijn tanden heeft ingezet zijn de Circles 4 Change.

Pieter: “Wat we vaak zien is dat mensen bezig zijn met yoga, meditatie, ecstatic dance … Heel veel dingen die draaien rond persoonlijke ontwikkeling. Daarnaast gaan mensen naar debatten, filmavonden, lezingen; activiteiten die meer inzetten op maatschappelijke verandering. Wat we heel weinig zien is de combinatie van die twee, terwijl je ook meditatie nodig hebt om tot maatschappelijke verandering te komen. Met de Circles 4 Change proberen we op een zachte manier – ik ga niet zeggen laagdrempelig, want het is soms wel een beetje buiten de comfort zone – mensen samen te brengen waarbij we altijd het maatschappelijke en persoonlijke aan elkaar koppelen. ”

“Naast ons vormingswerk zet LABO ook in op directe actie. Zo hielden we vorig jaar een actie waarbij Leopold II straatnaamborden werden overplakt.”

Je schuwt je er niet voor om je werk met LABO radicaal te noemen?

Pieter: “Voor ons is radicaal zijn een logische manier om met de werkelijkheid om te gaan. We denken dat het status quo in vraag gesteld moet worden. Door de opkomst van populistisch rechts zijn er ook wel mogelijkheden voor de linkse beweging om radicaler uit de hoek te komen. Conflict of polarisering: we zijn daar ook niet altijd noodzakelijkerwijs tegen. In die zin dat we wel het gevoel hebben dat we in een politiek heel sterk afgevlakte samenleving leven waarbij iedereen meedraait in een soort midden-denken.” . Omdat er weinig conflict is worden enkele fundamentele vraagstukken niet aangepakt. Er zijn natuurlijk ook gevaren van polarisering, zoals extreemrechts dat steeds meer in de mainstream gaat opereren, en vrijheden wegneemt van activisten en burgers.

“Een goed voorbeeld is de wet van Theo Francken die van sommigen tweederangsburgers maakt. We zijn in België veel te lang veel te braaf geweest. Waarom schiet het middenveld niet in actie voordat de wet is gestemd? En het linkse middenveld doet dat wel, maar wat met het meer mainstream-middenveld? Zij moeten ook in actie treden, want het gaat ook over hun vrijheden die aangetast worden. Iedereen laat maar begaan.”

Wat kan je als activist daaraan doen?

Pieter: “Ik denk dat je heel wat dingen kan doen. Informeer uzelf niet enkel met uw hoofd, maar ook met uw hart. Probeer te luisteren naar wat juist is, naar wat goed voelt. Denk na wat je belangrijk vindt in het leven en voor de samenleving. En dan is het belangrijk om een standpunt in te nemen. Door een actie te doen voor de deur van Theo Francken. Door mensen te verzamelen en een betoging te organiseren. Door een petitie op te starten. Er is zo veel mogelijk.”

Stel je jezelf als activist ook grenzen?

Pieter: “Ik denk dat het een van de belangrijkste zaken is dat je als activist moet doen. Het is ook een bestaansreden van LABO: we voelden dat er eigenlijk te weinig ruimte is voor het stellen van grenzen bij activisten. Ik heb ook de neiging om te veel stress te hebben, te veel te werken of tot een burn-out te komen. Om te veel vanuit het hoofd te denken: een rationele kijk te nemen, in plaats vanuit het hart te vertrekken. We zien die patronen in de samenleving en we bekritiseren ze, maar we zien ze net zogoed terugkomen bij mensen die iets willen veranderen aan de samenleving. Als je enkel met je hoofd bezig bent, dan verwaarloos je de andere zaken die belangrijk zijn. Zelfzorg is heel belangrijk.

We leven al in een democratie. Toch wil LABO nog dingen veranderen. Waarom juist?

Pieter: “Leven we echt in een democratie? Ik probeer die vraag altijd opnieuw te stellen. Mensen reageren daar heel raar op, alsof ik van onderwerp wil veranderen. ‘Ik heb die vraag niet gesteld, dat is de discussie niet.’ Maar ik ben er allesbehalve van overtuigd dat we in een democratie leven. Eerst en vooral voel ik me weinig verwant met het idee van representatieve democratie; het feit dat iemand voor jou beslissingen neemt. Je stemt één keer om de vier of zes jaar en die persoon mag dan vier of zes jaar lang jou vertegenwoordigen, dingen erdoor gooien die vaak niet in jouw belang zijn.”

“Daarnaast zitten we met een zware particratie. Dit wil zeggen dat we eigenlijk geleid worden door partijen, en die partijen zijn politieke elites die altijd opnieuw zichzelf versterken. Die ook heel sterk vanuit een bepaalde overlevingsdrang denken, heel erg nadenken over ‘hoe kunnen we meer stemmen halen’, meer dan gelijk wat anders. En er is vaak heel weinig democratie binnen partijen: een klein aantal mensen beslist wie op welke plek staat op de verkiezingslijst. We staan heel ver van een democratie, denk ik. Het wordt wel zo verkocht… maar de maskers vallen stilaan af.”

“Je ziet hoe bepaalde machthebbers er in slagen om toch maar die zogenaamde democratie naar hun hand te zetten in het voordeel van enkelen. Dat wil zeggen dat ons democratisch systeem niet zo weerbaar, zo veerkrachtig is om met maatschappelijke uitdagingen om te gaan.”

Er is geen alternatief, zullen sommigen opwerpen.

Pieter: “Binnen LABO geloven we heel sterk in het idee van consensus. Dat betekent zo weinig mogelijk meerderheidsstemmingen en zo veel mogelijk samen een akkoord bereiken. Ik vind het een heel groot probleem in ons politiek systeem: je gaat altijd een groep in de kou zetten. Goed, tussen Vlamingen, Walen en de Duitstalige gemeenschap is er wel min of meer een balans. Men zorgt er wel voor dat de Duitstaligen niet manifest gediscrimineerd worden. Maar er is geen balans ten aanzien van mensen met een beperking, met een holebi-identiteit, minderheidsgroepen. Dit gebeurt echter altijd in een meerderheidsdemocratie, want we hebben als meerderheid geen belang om die groepen mee te krijgen.

Hoe maak je die consensus concreet?

“Ik denk dat je op groot en klein niveau moet ageren. En dan bedoel ik in eerste instantie weer: kijk in eigen boezem, ook als beweging, als linkse organisatie. Hoe kunnen we experimenteren met democratische processen binnen de beweging? We proberen dat binnen LABO heel sterk te doen. Eigenlijk heeft in principe iedereen binnen LABO vzw een stem. We proberen iedereen een plek te geven om dingen te zeggen. En als we het niet geven, kunnen ze de plek ook nemen. Werkelijke democratie betekent voortdurend aftoetsen met elkaar en samenwerken. Zelfs binnen bewegingen gebeurt dat veel te weinig; moesten we het meer doen, zouden we heel gauw met andere, nieuwe modellen van democratie kunnen stappen naar de burger en de politiek.”

“Op grotere schaal is er met de huidige informatica heel veel mogelijk. Je kan, als je wil, perfect zes miljard mensen laten stemmen over een bepaald thema. De politieke elite gaat dat uiteraard nooit toelaten. We moeten dergelijke dingen als burgers kunnen en durven afdwingen. Je zit daar ook met het probleem van de natiestaat. Je kan een doorgedreven democratie invoeren in België. Maar zolang een vrij gegoede klasse binnen de wereldmaatschappij de plak blijft zwaaien … Je ziet dat aan Zwitserland, dat is een stuk democratischer dan België. Maar je ziet aan de manier waarop zij stemmen, dat er vaak een probleem is. Ze houden geen rekening met minderheden of met het Zuiden.

“Je kan, als je wil, perfect zes miljard mensen laten stemmen over een bepaald thema.”

Hoe kijk je dan bijvoorbeeld naar referenda als de Brexit? Is dat een voorbeeld van democratie voor jou?

“Ik heb een heel erg dubbele relatie met referenda. Enerzijds ben ik daar heel erg voorstander van. Maar referenda moeten voor mij gepaard gaan met, ja, doorgedreven populaire educatie. Kritische pedagogie waarbij er ruimte wordt genomen om als bevolking rond maatschappelijke thema’s uitgebreid te gaan werken. Vooraleer je een referenda-stemming doet moet je een jaar of twee jaar lang met duizenden, tienduizenden, honderdduizenden burgers werken rond thema’s om tot een weloverwogen, kritische keuze te komen. Dat is het gevaar van referenda zoals ze nu zijn georganiseerd, dat ze vaak in het voordeel spelen van het status quo. Omdat de status quo de macht en de middelen heeft om via allerlei mediacampagnes en andere mogelijkheden mensen zo te beïnvloeden dat ze in een bepaald voordeel gaan stemmen. Dat zie je nu ook met mensen als Trump en Erdogan, die bespelen heel het spectrum zodanig dat mensen nog altijd op hun blijven stemmen. Wat eigenlijk geschift is. Mensen stemmen letterlijk tegen hun eigen belangen.”

Hoe is het gesteld met het kritische burgerschap in ons algemeen onderwijs?

“Ik heb zeker wat kritisch burgerschap meegekregen in het middelbaar onderwijs. Maar algemeen moet je durven de realiteit onder ogen zien en durven zeggen dat het heel zielig gesteld is met ons onderwijs. Dat ons onderwijs nog altijd uitgaat van een watervalsysteem. Dat we nog altijd bepaalde opleidingen hoger op de trap zet dan andere opleidingen terwijl alles evenveel waarde heeft. Dat men nog altijd het onderwijs afstemt op een bepaalde arbeidsmarkt.”

“Daar snijdt het mes ook aan twee kanten. Je kan eigenlijk het onderwijssysteem niet veranderen als je arbeidsmarkt ook niet helemaal verandert. Want als je denkt in functie van een arbeidsmarkt die compleet scheef in elkaar zit dan leidt je onderwijs ook nergens naartoe. “

“Als het dan gaat over democratie in het onderwijs zijn we ook ver van huis. Er is wel onderwijsvrijheid in België. Dat is wel een grote stap vooruit in vergelijking met Frankrijk of Turkije waarbij je staatsonderwijs hebt dat heel rigide is. Maar dan nog: de Katholieke koepel is helemaal niet zo democratisch georganiseerd. Ik geloof heel sterk in de rechten van de ouders, de rechten van de leerlingen, de rechten van de leerkrachten. Werkelijk democratisch of werkelijk kritisch burgerschap in het onderwijs is ook stemmen geven aan alle actoren. Ook aan het technische – en het kuispersoneel. Alle actoren, buurtbewoners, alle mensen die betrokken zijn bij dat onderwijs, moeten betrokken worden bij het verhaal rond dat onderwijs. Dat zou veel meer dynamiek teweegbrengen om je onderwijs als dusdanig om te vormen zodat je kritisch burgerschap veel meer een plek krijgt.”

Het idee bestaat nu om een vak burgerschap te introduceren. Kan dat zoden aan de dijk brengen?

“Het probleem is vaak dat men kijkt vanuit het idee van actief burgerschap. We proberen daar met LABO een heel sterk verschil in te maken met kritisch burgerschap. We kunnen ook niet anders omdat actief burgerschap geclaimd geraakt is door de overheid, door allerlei instellingen en diensten die eigenlijk actief burgerschap gebruiken om burgers aan te moedigen, om het huidige systeem waarin we leven te gaan herbevestigen. Ze willen verantwoordelijke burgers creëren die meedraaien in het systeem dat ze voor hen gecreëerd hebben.”

“Kritisch burgerschap daarentegen gaat net dat systeem in vraag stellen. In een gezonde democratie, waar kritisch burgerschap voortdurend een werkwoord is, kunnen burgers of bewoners – ik hou eigenlijk niet zo van het woord burger – kunnen bewoners van de democratie voortdurend met het kader aan de slag, maar wordt het kader ook voortdurend in vraag gesteld en uitgedaagd. Moest dat ook in het onderwijs mogelijk zijn, dan pas kunnen we spreken over revolutionair onderwijs dat echt wel maatschappelijke verandering kan teweegbrengen.”

Het werk van LABO kan je plaatsen binnen de bredere beweging van een transitie naar een duurzame en sociale samenleving. Hoever staan we daarin?

“Het is te zien hoe hoog je je standaard zet. Ik vind dat een heel moeilijke vraag omdat ik geloof dat een dergelijke transitie nooit af is. Je kan altijd een betere samenleving creëren. We werken bij LABO vzw heel erg rond macht en machtsdynamieken. Het gaat niet alleen over een economische elite die meer macht heeft dan de middenklasse of de lagere klasse. Het gaat ook over iemand die luider roept, die eigenlijk meer macht heeft dan iemand die eerder timide is. Of iemand die misschien verstandiger is aangelegd dan iemand anders, en dat ook misbruikt, die ook meer macht heeft. Iemand die mooi is, is misschien machtiger dan iemand die minder mooi is.(1)  Dus, de transitie naar een duurzamere samenleving blijft altijd een werkwoord.”

“In de tweede zin zien we een teloorgang, zeker met de klimaatuitdagingen, waarbij de natuurlijke hulpbronnen meer en meer schaars geraken. We zien meer chaos, meer oorlog enzovoort. Ik denk dat we daar verder vanaf staan, van een duurzame samenleving. Anderzijds, waar we bij LABO heel sterk in geloven is in de opportuniteit van een crisis waarbij het nu de moment is om dingen te gaan omgooien.”

“Joanna Macy, een geëngageerde Boeddhiste, zegt daar over: eigenlijk moeten we blij zijn dat we nu leven want we leven in een enorm spannende tijd. Het is nu dat we iets kunnen doen, het is nu dat het zo fout loopt met de mensheid, met onze moeder aarde, dat we er met ons allen iets aan kunnen veranderen.”

“Ik wil er ook nog een derde component aan koppelen. Heel erg veel dingen keren terug. Het enige groot verschil met vroeger is dat je nu met een klimaatuitdaging zit, die veel grootser is dan vroeger. Maar economische-sociale-politieke en zelfs ook milieu-uitdagingen zijn er altijd geweest in de geschiedenis van de moderne mensheid, de sedentaire mens die zich is beginnen organiseren in grotere samenlevingen. Je ziet het altijd terugkeren. We hebben Hitler gezien, we hebben de grote recessie gezien in de jaren ’30. De geschiedenis herhaalt zichzelf.”

“Weet je, in het Westen denk men heel erg lineair: we moeten ergens naartoe en in het Oosten denkt men eerder in een cirkel: alles keert terug. Een heel erg mooi compromis tussen het Oosten en het Westen is de spiraalvorm.(2) Want inderdaad: alles keert terug, maar we kunnen proberen om telkens een beetje dichter bij ons doel te geraken. Het doel is misschien de verlichting. Dat we allemaal onszelf ontheffen (lacht met een knipoog). Dat is misschien binnen een miljoen jaar, als de mensheid tegen dan zichzelf overleefd heeft.”

Beluister de podcast op www.dekatvanpavlov.be

Pieter Baets wenste bij het nalezen van het interview nog deze twee noten toe te voegen:

(1)  “Wat mooi is, is uiteraard iets relatief en onderhevig aan culturele en maatschappelijke invulling.”

(2) “Dit is uiteraard een simplistische voorstelling van wollige moeilijke definieerbare concepten als ‘Oost’ en ‘West’. Het betreft hier een symbolische vergelijking.”