In een van de eerste verhalen die ik probeerde te schrijven,
ergens eind jaren zeventig, vertrok ik vanuit het allegorische beeld van een
stroom lemmingen die zich collectief in de afgrond stortte. Bestond er een
mooier beeld om onze consumptiemaatschappij aanschouwelijk te maken?

Het  verhaal is nooit
afgeraakt, zoals zovele van zijn lotgenoten, maar het beeld is altijd blijven
hangen. Erg origineel was het niet, maar toch bleef het zijn potentie
behouden om er ooit nog eens iets mee te doen.  Tot ik ergens in de jaren negentig vernam dat
de spectaculaire zelfmoordscène van de lemmingen in de Disney-klassieker ‘White
wilderness’ – mijn inspiratiebron – volledig getrukeerd was. De
lemming-protagonisten bleken immers door een verborgen draaischijf in de
afgrond geslingerd te worden. Over desillusie gesproken.

En toch bleef dat beeld hardnekkig terugkeren in mijn
krampachtige pogingen om het actuele wereldgebeuren voor mezelf plastisch te
duiden. En misschien, besef ik nu, maakt het gebruik van die moordende draaischijf
het er alleen maar treffender op. Wat is er echt aan de hand met die lemmingen?
Het doet me wat denken aan  een weggelachen
complottheorie die achteraf toch blijkt te kloppen. Of toch niet?

Intrigerende beestjes zijn het in alle geval, vooral vanwege
de fluctuatie van hun bevolkingsdichtheid en vanwege hun migratiepatronen,
beiden natuurlijk nauw verweven.

De variatie in de populatiegrootte van de lemmingen wordt
tegenwoordig wel eens als exemplarisch voor de chaostheorie aangehaald: er valt
geen touw aan vast te knopen. De ene keer zijn de klimaatomstandigheden prima,
is er voedsel in overvloed, zijn er weinig predatoren en sterven ze ei zo na
uit, de andere keer groeit er geen grassprietje vanwege de barre koude, wemelt
het van de verscheurende roofdieren en vertienvoudigt hun populatie op één seizoen.

Bij zulk een onverklaarbare bevolkingsexplosie slaan ze aan
het migreren. Hoewel, wetenschappers stellen dat we van ‘dispersie’ moeten spreken,
niet van migratie. Ze vertrekken niet volgens een geplande route naar een
gepland eindpunt, maar vluchten in het wilde weg alle kanten uit. Ze zijn wel
steeds met veel en de druk van de achterste gelederen laat zich voelen als de
voorste op een barrière stuiten: een rivier, een meer, een afgrond, een oceaan …
Dit fenomeen is nog sterker als ze, bijvoorbeeld in een vallei, in een trechter
gedreven worden.

En hier komen we bij de befaamde Disney-scène: heldhaftig, kamikazeachtig
storten de door hun onwetende soortgenoten voortgestuwde pioniers zich in de
diepte hun einde tegemoet. Alleen werd dit fragment gefilmd in Alberta, Canada,
waar normaal geen lemmingen voorkomen. De Disney-medewerkers hadden er een handvol
gekocht van wat Inuïtkinderen een eind verderop (misschien geruild voor transistorradiootjes?)
en hun filmbeelden zo gemonteerd dat het er een massa leken. En dan de
draaischijf op en de afgrond in. De op ontplooiing gerichte instructie van het
volk vraagt nu eenmaal offers.

Zit er dan geen kern van waarheid in dat groepssuïcideverhaal?
Neen, verzekert ons de onverdachte wetenschapper Thomas McDonough. Het is wel
zo dat er hier en daar een lemminkje over de rand wordt geduwd en verdrinkt,
maar dat is collateral dammage. En als de druk te groot wordt durven ze wel
eens massaal de oceaan proberen overzwemmen – met een rivier van tien meter
lukt dat toch ook – maar dat is dan weer overschatten van de eigen
mogelijkheden. Je ziet, geen vuiltje aan de lucht. 

Maar zo onschuldig blijken ze toch niet, die lemmingen. Een
vijftig jaar lopend onderzoek in Alaska toonde een tijdje terug aan dat de
cyclische aanwezigheid van grote populaties lemmingen aan de rand van de
ijsvlakte zorgt voor een ongebreidelde aangroei van grasachtige planten, die op
hun beurt voor hogere CO-emissie en dus voor het smelten van de poolkap zorgen.
De invloed hiervan werd tot nu toe zwaar onderschat. 

Shit, nu merk ik dat dit stuk zijn geplande lengte al
bereikt heeft en ik heb nog maar alleen het allegorische beeld geschetst. De
vergelijking met ons, tweevoeters heb ik nog niet doorgetrokken. Nu ja, beste
lezer, doet u dat zelf dan maar.