Academische vrijheid is essentieel in een democratie. Academici moeten kunnen omgaan met scherpe kritiek op sociale media en zich niet laten verleiden tot zelfcensuur. Met groepsdenken brengt de wetenschap zelf ook de academische vrijheid in het gedrang.
Sociale media bemoeilijken het debat, maar wij academici moeten daar mee kunnen omgaan. Dat zei rector Luc Sels van KU Leuven bij de start van het academiejaar.1 De rector maakt zich geen grote zorgen over evoluties die de academische vrijheid kunnen inperken, zoals de tussenkomst van overheden in het buitenland, het vergunningenbeleid rond het delen van kennis over ‘dual use items’, de druk van onze overheid voor meer tastbare innovaties ten koste van fundamenteel wetenschappelijk onderzoek, de inperking van de vrijheid van onderwijs door de invoering van taakafspraken of beheersovereenkomsten tussen overheid en universiteit, en de tendens de basisfinanciering deels te vervangen door gerichte impulsen.
Wat voor hem wél zorgelijk is, is wat hij bestempelt als “de toenemende druk op de vrijheid van meningsuiting”. Daarbij onderscheidt hij uitingen van wetenschappers over issues binnen hun expertise die vallen onder hun academische vrijheid, en issues daarbuiten die hij rangschikt onder de noemer ‘vrijheid van meningsuiting’. Over de laatste categorie gaat het: “[a]ls ik de vrijheid niet krijg [om mijn mening over thema’s die buiten mijn domein van expertise vallen] … te uiten of met anderen van mening te verschillen, dan word ik beknot in mijn mens-zijn. Als voorbeeld haalt hij het voor hem “beangstigende en ronduit gevaarlijke debat van en met antivaxers op sociale media en elders” aan.
Zelfcensuur en groepsdenken
Voor de rector zijn de sociale media de grote boosdoeners: geen correctiemechanismen, de snelle deling van informatie die “leidt tot overhaasting en reactie in een eerste emotionele opwelling” en “agressieve aanvallen”. Het zijn fenomenen die voor hem “de academie en de academische vrijheid” bedreigen en leiden tot zelfcensuur en terughoudendheid. Het gaat soms zover, aldus de rector, dat tijdschriften peer reviewed wetenschappelijke artikelen “over een delicaat onderwerp na publicatie terugtrekken omwille van protest van een luidruchtige groep ontevredenen, veelal via de sociale media”. Maar de rector steekt ook de hand in eigen academische boezem: “ook de wetenschap is niet vrij van … groepsdenken en brengt zo soms zelf de academische vrijheid in het gedrang”.
De rector slaat de spijker op zijn kop. Om een wetenschappelijk artikel een peer review te laten ondergaan, moet men veel meer dan vroeger rekening houden met de mening van gevestigde collega’s, de potentiële reviewers. Ooit was het ontbreken van consensus binnen een vakgebied een bron van inspiratie. Een contraire visie werd verwelkomd. Maar tegenwoordig geldt dat echte innovatie ‘van de randen’ komt, in alle wetenschappen. Een Duitse fysicus zei eens dat binnen zijn vakgebied 1% van alle onderzoekers 90% van alle innovatie oplevert. Deze 1% scoort omdat men afwijkt van de gevestigde manier van denken.2
Kritische reflectie en verdiepend debat
Als “uitsmijter” stelt de rector een aantal vragen gericht op het corrigeren van de gewraakte fenomenen. Hoewel volgens hem de sociale media vaak een correct debat bemoeilijken, is het per saldo aan de academici “om betere manieren te ontdekken om met deze media om te gaan”, en “te tonen hoe hun algoritmes te werk gaan en hoe minstens dat gereguleerd zou kunnen worden”. En opnieuw kijkt hij naar de verantwoordelijkheid van academici: “het is aan ons om toekomstige generaties meer te trainen in kritische reflectie en verdiepend debat, voorbij het vluchtige van sociale media”.
Die laatste opmerking is ontnuchterend. Principieel verschilt een discussie in de sociale media niet van live debatten in een (college)zaal, bij een persbriefing, ja zelfs in het parlement. Academici moeten daarmee kunnen omgaan, kunnen daarop zo nodig worden getraind. Ook politici krijgen een gedegen mediatraining. Naast het instuderen van debatfiches leert men daar onder andere dat men niet overal op moet ingaan, en al zeker niet op het niveau van negatieve critici. Als men al reageert doet men dat best rustig en professioneel, en de-escaleert men als het debat verhit geraakt. En bij reacties die over de schreef gaan vraagt men best het bericht te verwijderen en roept zo nodig de hulp in van de IT-afdeling van de universiteit.
In een tweet wees de rector erop dat zijn toespraak op de Opening nogal wat had losgemaakt. Hij riep op om zijn rede nog eens goed te lezen alvorens een oordeel te vellen. Hieronder de betreffende tweet van de rector, en mijn reactie daarop. Mijn reactie werd 638 maal weergegeven en leverde 185 interacties op, waaronder 15 clicks op mijn profiel, 2 likes en 1 retweet. Tot op heden heeft de rector niet gereageerd.
1KU Leuven: Toespraak van rector Luc Sels: “Academische vrijheid en de vrijheid van meningsuiting”, https://www.kuleuven.be/communicatie/congresbureau/corporate-evenementen/opening-academiejaar/speeches/speech-van-rector-luc-sels2Früchtl, Josef: ‘De excellentie van de middelmaat: peer review in de academische wereld’, in ScienceGuide, 13 februari 2019, https://www.scienceguide.nl/2019/02/ de-excellentie-van-de-middenmaat-peer-review-in-de-academische-wereld/Dit artikel verscheen heden op Geopolitiek in context
