Woensdag raakten de leden van de Veiligheidsraad van de VN het niet eens over het al dan niet opnemen van toekomstige klimaat-gerelateerde internationale conflicten binnen het mandaat van de raad. De meeste Westerse landen ondersteunden een vraag van kleine eilandstaten om de bedreiging van hun bestaan aan te pakken in de Veiligheidsraad. De grote opkomende landen, gesteund door zowat alle andere ontwikkelingslanden, stemden tegen. Dit artikel legt uit waarom van de klimaatverandering een veiligheidsproblematiek maken niet overeenkomt met de realiteit, maar bovendien ook contraproductief is.

De link die gemaakt wordt tussen instabiliteit en milieugebonden oorzaken is geen nieuwe. De Britse demograaf Thomas Malthus gaf in het begin van de 19e eeuw al aan dat de bevolking altijd veel sneller zou stijgen dan de voedselproductie, waardoor het menselijk bestaan voortdurend zou bedreigd worden [1]. Wat echter wel nieuw is, is de belangstelling van de Veiligheidsraad voor het probleem. Pas in 2007, op voorstel van het Verenigd Koninkrijk, boog de raad zich voor de eerste keer in zijn geschiedenis over de klimaat-crisis. Dat viel ongeveer gelijk met de toekenning van de Nobelprijs voor de vrede aan Rajendra Pachauri, hoofd van het IPCC, en Al Gore, voor de inspanningen die ze leveren om het probleem van de klimaatverandering op de politieke agenda te krijgen en dus de vrede te vrijwaren. Voor velen zullen de gevolgen van de klimaatverandering de oorzaak zijn van grote internationale conflicten in de toekomst. Dat milieuproblemen een rol kunnen spelen in een (gewapend) conflict zal niemand tegenspreken. Een directe link leggen tussen die twee is echter problematischer. Zeker wanneer het om internationaal geweld gaat. 

Een bedreiging voor de wereldvrede ?

De meeste specialisten zijn het erover eens dat de schaarste van natuurbronnen alleen, niet genoeg is als oorzaak van instabiliteit. Klimaatverandering zal, als een soort ‘katalysator’, enkel een versterkend effect hebben op een conflict [2]. De Amerikaanse politicoloog Peter Haas geeft aan dat de hoofdoorzaak van conflicten moet gezocht worden in “het politieke klimaat waarin de schaarste ontstaat” [1]. Verschillende auteurs gaven bijvoorbeeld al aan dat de oorzaak van het Palestijns conflict niet tot de watervoorraad voor Israël kan herleid worden en dat de Amerikaanse inval in Irak, in 2003, niet in de eerste plaats om olie ging. Ook voor de oorlog in Darfoer, die wel is omschreven wordt als de eerste ‘klimaatoorlog’, is de oorzaak veel complexer dan enkel de extreme droogte. Armoede, etnische rivaliteiten en pover bestuur liggen aan de basis van het geweld [2]. Bovendien, en net zoals de voorspelling van Malthus, zijn aangekondigde ‘milieu-oorlogen’ nooit ontstaan. De lang aangekondigde ‘wateroorlog’ tussen Egypte, Soedan en Ethiopië, bijvoorbeeld, heeft, tot nu toe, nooit plaatsgenomen. Sterker nog, nooit is er één enkel slachtoffer geweest van direct internationaal geweld dat ontstaan is rond water of andere natuurbronnen, schrijft Haas [1].

Waarom wordt die relatie dan gemaakt? Volgens de politicoloog Daniel Deudney moeten we in de eerste plaats een antwoord zoeken in de thema’s die van interesse zijn voor de media, en dus voor het publiek en de beleidsmakers. Die zijn nu eenmaal meer geïnteresseerd in een ‘conflict-verhaal’. Klimaatverandering behandelen door een ‘veiligheid-lens’ zou ervoor zorgen dat er meer aandacht wordt geschonken en vooral meer middelen worden vrijgemaakt om een oplossing te zoeken [3]. Milieu zou dan niet meer worden behandeld binnen ‘low politics’, maar zou opgewaardeerd worden tot de ‘high politics’ [4]. Dit is ongetwijfeld de redenering geweest van de kleine eilandstaten toen ze in de Veiligheidsraad de kwestie aankaartten. Of er eveneens een mentaliteitsverandering kan worden teweer gebracht bij de grote massa door ‘angst-campagnes’ op te zetten rond een thema dat zo complex is als de klimaatverandering is nog maar zeer de vraag. Verschillende studies uit de milieupsychologie hebben al aangetoond dat dit niet noodzakelijkerwijs het geval is.

Dat een link wordt gelegd tussen milieu en internationale stabiliteit zou volgens Deudney ook kunnen voortvloeien uit de wijdverspreide Realistische-visie die diplomaten hebben van de internationale betrekkingen [3]. Volgens die Realistische stroming zijn nationale eigenbelangen, veiligheid en macht de top-prioriteiten van nationale staten binnen het wereldgebeuren. Die visie wordt dan toegepast op alle mogelijke problemen, inclusief milieu-gebonden problemen. Niet omdat die aanpak beter werkt, volgens Haas, maar gewoon omdat die is ingebed in het politieke debat [1]. Die dominante visie belet beleidsmakers in te zien dat, wanneer milieuproblemen bijdragen tot instabiliteit, conflictsituaties zich voordoen op individueel vlak (tussen mensen) en niet op internationaal vlak (tussen staten). Klimaatverandering moet dus aanzien worden als een sociaal, biologisch en economisch probleem, in plaats van als een bedreiging voor de mondiale wereldvrede.

De klimaatmigratie: eerst en vooral een menselijk probleem

Een vaak geciteerde milieugebonden factor die zou leiden tot een internationaal veiligheidsprobleem is het fenomeen van de klimaatmigratie. Een veiligheidsprobleem maken van klimaat-gebonden migratiestromen wordt echter gedaan op basis van een slechte redenering.

• Ten eerste is het heel moeilijk om in te schatten hoe belangrijk die migratiestromen zullen zijn. Aangezien de term “klimaatmigrant” (nog) geen duidelijke definitie geniet, kan men moeilijk inschatten in welke mate zulke migraties zullen (of nu al) plaatsnemen. Een bredere definitie zorgt uiteraard voor meer migranten die erkend worden als “klimaatmigranten” [2]. Spreken over een spectaculaire toevloed van klimaatmigranten is dus (nog) niet aan de orde.
• Deze conflicten zijn trouwens volledig gebonden aan de sociale context. Migratie an sich vormt geen veiligheidsprobleem. Wel de economische situatie waarin migranten leven, gelinkt aan de kansen die ze maken op opwaartse mobiliteit binnen de sociale stratificatie en dus het hele migratiebeleid. Dat verschil niet kunnen maken is de redenering overnemen van een uiterst-rechts gedachtegoed.
• Migratie is allereest een lokaal en regionaal probleem. De meeste migratiestromen gebeuren op relatief korte afstand. Mensen ontvluchten de situatie waarin ze leven, niet noodzakelijk hun land en hun cultuur. Migratie afschilderen als een mogelijke oorzaak voor grote oorlogen is dus een stap te ver.

‘De bedreiging van de klimaatmigrant’ is een goed voorbeeld van een ‘angst-campagne’ rond klimaat die het publiek en de beleidsmakers zou moeten sensibiliseren. Maar het gebruiken van zulke technieken is gevaarlijk. Opnieuw loopt men het gevaar om extreem-rechtse technieken toe te passen: “neem actie, anders worden we binnen de kortste keren overspoeld door migranten”. Het creëert een “wij en zij verhaal”. Terwijl het zou moeten zijn: “neem actie, anders gaan er heel wat mensen (u inbegrepen) en de planeet, een slechte toekomst tegemoet”.

Contrapoductieve aanpak

Bovendien zou het behandelen van de klimaatproblematiek als een nationaal veiligheidsprobleem contraproductief kunnen zijn [3]. ‘Securitaire’-oplossingen van de Veiligheidsraad zijn niet aangepast aan de milieuproblematiek en steunen wel vaker op een militaire logica. Bewijs daarvan is dat er nu al gesproken wordt over de oprichting van een nieuwe milieu-vredesmacht (groen-helmen) die zou tussenbeide komen in geval van milieuconflicten [5]. De gevolgen van de klimaatverandering zijn niet enkel veiligheidsgebonden gevolgen. De bescherming van het milieu moet het doel op zich zijn en moet meer zijn dan enkel het vervolgen van een utilitaristische internationale vrede. Door het debat zodanig te vernauwen creëert men de “verkeerde indruk dat alle problemen die internationaal en milieugebonden zijn, veiligheidsproblemen zijn” [4].

Kritisch bekeken lijkt het niet opnemen van de klimaatverandering binnen het selecte clubje van de Veiligheidsraad dus de betere oplossing. Ontwikkelingslanden moeten worden gesteund in hun beslissing om het voorstel te verwerpen. Er is bovendien geen enkele reden dat een land zoals de VS, die één van de slechtste leerlingen in de klimaatklas is, ineens wereld-veranderende verantwoordelijkheid zou opnemen indien dit debat in de Veiligheidsraad zou worden gevoerd. Integendeel.

Brendan Coolsaet

—-

[1] HAAS, P (2002) Constructing Environmental Conflicts from Resource Scarcity. Global Environmental Politics, 2(1).
[2] GEMENNE, F (2010). Géopolitique du changement climatique. Armand Collin
[3] DEUDNEY, D (1990) The Case Against Linking Environmental Degradation and National Security. Millennium – Journal of International Studies, 19(3), 461-476
[4] LEVY, M.A (1995) Is the Environment a National Security Issue? International Security, 20(2), 35-62
[5] GOLDENBERG, S (2011) UN security council to consider climate change peacekeeping. The Guardian Environment