‘Mijn hele volwassen leven ben ik al betrokken bij bewegingen die zich teweerstellen tegen de ontelbare manieren waarop ons huidige economische systeem levens van mensen en landschappen vermorzelt uit meedogenloos winstbejag.’ (p. 43) Dat schrijft de Canadees-Amerikaans activiste Naomi Klein (1970) in de inleiding van – alweer – een nieuw boek van haar. Zij behoort tot een nieuwe generatie van vrouwelijke schrijvende activisten – zie onder meer ook De terreur van de globalisering van Viviane Forrester, De stille overname van Noreena Herz , Hope in the dark van Rebecca Solnit en de Doughnut Economics van Kate Raworth – die op een gedreven en erudiete manier uithalen naar de uitwassen van de mondiale vrijhandel en het ongebreidelde neokapitalisme.

Bij de millenniumwissel verscheen van Naomi Klein het wereldwijd opgemerkte ‘No logo’ waarin zij de kost van de globalisering van het bedrijfsleven voor mens en milieu beschrijft, van de sweatshops in Indonesië tot de olievelden in de Nigerdelta. Twintig jaar en zovele boeken later is ze uitgegroeid tot een van de belangrijkste klimaatactivisten ter wereld.

Crisis als trigger

Klein studeerde Engels in Toronto, raakte in de jaren negentig betrokken bij de protestbeweging en noemt zichzelf journalist-activist, maar ik voeg daar graag ‘onderzoeker’ aan toe. Dat deed zij uitvoerig voor haar forse werken The Shock Doctrine, the rise of disaster capitalism, This Changes Everything, No is not enough en nu On fire, the (burning) case for a green new deal – in het Nederlands kortweg als Brand! (Een vurig pleidooi voor een nieuwe groene politiek) vertaald. In het indrukwekkende ‘De Shockdoctrine’ stelt zij, in navolging van Milton Friedman dat alleen een crisis tot echte verandering leidt. Door het toedienen van een shocktherapie, zo stelt de rechtse Nobelprijswinnaar economie, kunnen economische maatregelen optimaal opgedrongen worden. Ook de meest wansmakelijke zoals de staatsgreep in het Chili van 1973, gevolgd door de jarenlange dictatuur van Pinochet die de definitieve doorbraak van het neoliberalisme heeft bespoedigd.

In ‘Brand!’ hanteert Klein die diezelfde stelling, maar zij koppelt daaraan een progressieve strategie. ‘Laten we vooral voor ogen houden dat crisissituaties katalysatoren kunnen zijn voor progressieve overwinningen.’ (p. 264) Voor haar werkt klimaatverandering als een aanjager van vele sociale mistoestanden (ongelijkheid, oorlogen, racisme, seksueel geweld), maar het kan ook een aanjager zijn van het tegenovergestelde, van de krachten die zich hard maken voor economische en sociale gerechtigheid en tegen militarisme. Een crisis kan de trigger zijn die leidt tot maatschappelijke verandering.

Vonk en natuurbrand

‘Ik wil jullie hoop niet … ik wil jullie paniek. Ik wil dat jullie de angst voelen die ik elke dag voel. Ik wil dat jullie handelen zoals je in een crisis zou doen. Ik wil dat jullie handelen alsof het huis in brand staat.’ Klein citeert de woorden die Greta Thurnberg uitsprak tegen de rijken en machtigen der aarde in Davos. En de jonge, frêle, maar mentaal zeer sterke Zweedse ging nog een stapje verder: ‘Er zijn mensen, bedrijven, en vooral beslissers, die precies weten welke onschatbare waarden ze hebben opgeofferd om onvoorstelbare hoeveelheden geld te kunnen blijven verdienen.’ Ze wachtte even, hield haar adem en zei: ‘En ik denk dat velen van jullie hier tot die groep behoren.’ Knal, die zat.

ONS HUIS STAAT IN BRAND. Het zijn die woorden die de scholieren tijdens hun betogingen overnamen en de foto van frêle Greta met gefronste wenkbrauwen en bungelende vlechten ging de hele wereld rond. In een manifest van Britse klimaatstakers werd het zo verwoord: ‘Greta Thunberg was weliswaar de vonk, maar wij zijn de natuurbrand.’

‘Wij zijn de natuurbrand’. Zo luidt ook het voorwoord van ‘Brand!’ dat achtergrondartikelen, prikkelende discussiestukken en openbare lezingen bevat die Naomi Klein in de laatste tien jaar heeft geschreven. Ze geven inzicht in haar pogingen om een reeks obstakels te onderzoeken waarvan sommige van economische en andere van ideologische aard zijn. De meeste stukken houden echter verband met de diepgewortelde verhalen over het recht van bepaalde mensen om de baas te spelen over een stuk land en de mensen die er het dichtstbij wonen. Haar voorbeelden komen vooral uit landen van de Angelsaksische wereld en van enkele niet-Engelssprekende landen van Europa, deels omdat zij die het beste kent, maar deels ook omdat zij probeert te begrijpen waarom juist die regeringen zo vijandig blijken te staan tegenover zinnige klimaatmaatregelen.

Rookseizoen

Naomi Klein brengt in haar essays niet alleen analyses aan van haar strijd om klimaatrechtvaardigheid, maar zij is ook helemaal niet te beroerd om de eigen ervaringen en van haar gezin met klimaatveranderingen binnen te brengen. Het zijn die stukken waarin zij naar mijn gevoel op haar sterkst is. Zoals in het essayistisch verhaal ‘Rookseizoen’ dat dateert van september 2017, de maand waarin zij en haar man Avi en zoon Toma besluiten om hun vakantie door te brengen aan de Sunshine Coast van Brits-Columbia.

Het was de nazomer dat grote delen van Noord-Amerika, Europa en Afrika getroffen werden door een grote droogte die tot immense bosbranden heeft geleid. Zo ook Sunshine Coast waar het gezinnetje-Klein terecht kwam en de zon niet te zien kreeg. De kust bleef in een witte deken gehuld. Het rookgordijn raakte niet opgetrokken en dat nodigde Klein uit om van het persoonlijke naar het algemene over te stappen, want drie weken nadat de rook was neergedaald op de kust hoorde het gezin dat de totale jaarlijkse uitstoot van broeikasgassen voor de provincie Brits-Columbia verdrievoudigd was als gevolg van de branden.

En dat voegt ze eraan toe: ‘Deze dramatische toename van de uitstoot hoort bij wat klimaatwetenschappers bedoelen als ze voor vicieuze cirkels waarschuwen: koolstof verbranden leidt tot hogere temperaturen en langere periodes zonder regen, wat leidt tot meer branden, waarbij meer co² in de atmosfeer vrijkomt, wat leidt tot nog warmere en drogere omstandigheden, en nog meer branden.’ (p. 246) Het gezin-Klein en wij allemaal weten ervan mee te spreken.

Green New Deal

Naomi Klein luidt niet alleen de alarmklok. Zij behoort immers ook tot de relatief kleine klimaatrechtvaardigheidsvleugel van de beweging die zijn aandacht richt op het type economie en maatschappij dat we daarvoor in de plaats willen. Klimaatrechtvaardigheid heeft nood aan een wervend, groot verhaal waarin beide elementen van deze woordsamenstelling tot hun recht komen.

De Green New Deal is er volgens Naomi Klein zo een. Qua schaal is het Green New Deal-voorstel geïnspireerd op de oorspronkelijke New Deal van Franklin Delano Roosevelt. In haar brandvergelijking luidt het zo: ‘Was het IPCC-rapport het luide brandalarm dat de aandacht van de wereld trok, de Green New deal is het begin van een brandveiligheids- en preventieplan.’ (p. 41) En er is meer: de Green New Deal geeft volgens haar een duidelijke (lange) route aan om dat plan om te zetten in wetgeving. ‘Het is geen ad-hocaanpak waarbij een waterpistool op een laaiend vuur wordt gericht, zoals we in het verleden zo vaak hebben gezien, maar een allesomvattend holistisch plan om het vuur werkelijk te blussen.’ (p. 41)

Voor haar is de New Dealaanpak een grote update van het maatschappelijke besturingssysteem, een plan om de mouwen op te stropen en de klus daadwerkelijk te klaren. Vanaf november 2018 is de Green New Deal plotseling onderwerp van de politieke discussie geworden, zeker in de VS waar het plan gelanceerd werd en waar de eerste T-shirts met ‘Wij hebben recht op goede banen en een leefbare toekomst’ werden gelanceerd. In mei 2019, toen de strijd het leiderschap van de Democratische Partij volop aan de gang was, bleek de meerderheid van de kanshebbers op het presidentschap, onder wie Bernie Sanders en Elizabeth Warren, bereid het plan te steunen Ook de linkse coming lady Alexandria Ocasio-Cortez (AOC) is een fervente voorstander van het plan.

Niet alleen in de VS, maar ook in Europa kent de Green New Deal bijval. De politieke coalitie European Spring (een uitvloeisel van het project DiEM25 van Varoufakis) heeft begin 2019 een Green New Deal voor Europa gelanceerd. En dan is er natuurlijk ook het Verenigd Koninkrijk waar op 12 december uiterst belangrijke verkiezingen worden gehouden en waaraan het Labour van Jeremy Corbyn met een groen partijprogramma deelneemt. Hier kan zich een kantelmoment in de machtsverhoudingen aankondigen. Te meer omdat er ook in Spanje een linkse regering in aanmaak is die hopelijk ook groen-rood zal kleuren. Maar, en die waarschuwing voegt Naomi Klein zeer terecht toe in haar boek, ‘dan mogen we niet vergeten dat alle regeringen die een sociaal-groen beleid proberen door te voeren de steun nodig hebben van sterke sociale bewegingen die hen bij de les houden’.

A message from the future

Als afsluiter vermeldt Klein een zeven minuten durende video ‘A message from the future with Alexandria Ocasio-Cortez waarin het verhaal verteld wordt over hoe een groot, kritisch deel van de bevolking van de grootste economische macht op aarde op het laatste nippertje ervan overtuigd raakte dat we wel de moeite waren om gered te worden. De voice-over stem van AOC vertelt: ‘terwijl we kampten met overstromingen, branden en droogte, wisten we hoeveel geluk we hadden dat we op tijd in actie waren gekomen. We veranderden niet alleen de infrastructuur. We veranderden onze hele aanpak. We werden een samenleving die niet alleen modern en welvarend maar tegelijk waardig en menselijk was. Door ons sterk te maken voor universele rechten als gezondheidszorg en zinvol werk voor iedereen, waren we minder bang van de toekomst. We waren minder bang voor elkaar. En we vonden ons gezamenlijk doel.’ (p. 345)

Ik hoop dat deze video zal getoond worden op de ‘COP25’ in Madrid, uitgerekend op de dag van de verkiezingen in de UK, en dat hij niet alleen zal toegejuicht worden door alle vertegenwoordigers van deelnemende landen, maar ook als inspiratie zal dienen voor een toekomstverhaal dat snel zal moeten worden ingevuld.

Naomi Klein, ‘Brand! Een vurig pleidooi voor een nieuwe groene politiek’, De Geus, Breda, 2019, 364 blz. ISBN 9789044542257

Foto: LSE Library, Flickr / No known copyright restrictions