Ria Laenen is senior research fellow aan het Instituut voor Internationaal en Europees Beleid van de KU Leuven. Zij doet onderzoek naar Rusland en de hele regio van de voormalige Sovjet-Unie, voornamelijk gericht op het buitenlandbeleid van Rusland ten aanzien van de andere voormalige Sovjetrepublieken.

Ik heb de indruk dat er in de noordelijke Kaukasus meer geweld losbarst dan in het zuiden. Klopt dat?

Ria Laenen: “Dat klopt. In het zuiden blijft het meer bij ‘bevroren conflicten’, terwijl er in het noordelijke gedeelte, en dan vooral in Tsjetsjenië nog steeds een open conflictsituatie heerst. Ook al is de oorlog er vanuit de officiële Russische zijde zo’n jaar geleden ten einde verklaard, is geweld – aanslagen, explosies, en dergelijke – er nog steeds dagelijkse kost. Dat geweld breidt zich ook steeds meer uit over de hele regio. Het gebeurt niet meer alleen in Tsjetsjenië, maar ook naar naburige republieken als Dagestan en Ingoesjetië.”

Hoe komt het dat Rusland er niet in slaagt een eind aan het geweld te maken?

“Dat is een vraag waar je moeilijk een volledig antwoord op kan geven. Maar het feit dat het geweld nog escaleert in plaats van te verminderen, heeft toch in grote mate te maken met het feit dat Rusland dit op een totaal verkeerde manier aanpakt.”

“Sinds het aantreden van Vladimir Poetin in 2000, en zelfs al daarvoor toen hij premier was, heeft hij een grote prioriteit gegeven aan het orde op zaken stellen in die regio. Toen is de Tweede Tsjetsjeense Oorlog gevoerd. Zijn aanpak was zo hard dat die de rebellen nog extremer heeft gemaakt.”

“De tweede oorlog bracht ook een belangrijke accentverschuiving tegenover de Eerste Tsjetsjeense Oorlog onder Boris Jeltsin in 1994-1996, waar het Tsjetsjeense volk vocht voor zijn onafhankelijkheid. De factor van een radicale gewelddadige islambeweging was toen nog helemaal niet aanwezig, terwijl dat nu wel meer het geval is, in de hele regio.”

“De organisatie die de aanslagen in Moskou opeist, is een verzetsbeweging voor de hele noordelijke Kaukasus. Dat wil zeker niet zeggen dat de meerderheid van de bevolking in de regio uit extremistische moslims bestaat. Maar die beweging van fanatieke moslims lijkt op dit moment over middelen te beschikken, en slaagt erin bij sommige lagen van de bevolking een gevoelige snaar te raken, zoals bij de zogenaamde ‘zwarte weduwen’ die de zelfmoordaanslagen in Moskou pleegden.”

Naast de aanslagen in Moskou waren er ook explosies in Dagestan. Waren die niet van een heel andere aard?

“Inderdaad. De aanslagen in Dagestan en in de rest van de Noord-Kaukasus waren kleinschaliger, vaak gericht tegen lokale politiekantoren, plaatselijke machtsvertegenwoordigers, en dergelijke. Beide zijn een vorm van terrorisme, maar zodra het geweld zich naar de Russische hoofdstad verplaatst, krijgt het meteen een heel andere dimensie”

“Bij de aanslagen in de metro waren er ook veel Russische doden die niets met de zaak te maken hebben, terwijl de andere aanslagen specifiek gericht waren tegen bepaalde mensen. Dikwijls gaat het bij die laatste om een soort van wraakactie voor eerder ondernomen acties van de andere kant, waarbij niet altijd meer duidelijk is wie begonnen is, en je in een vicieuze cirkel belandt.”

“Wat overigens heel typerend is voor de situatie in de noordelijke Kaukasus, is dat er heel veel kidnappings plaatsvinden. Het fenomeen is sinds de Tsjetsjeense oorlogen begonnen, zelfs een van de belangrijkste economische activiteiten uit de regio geworden. Je moet daarbij rekening houden met het feit dat er niet al te veel economische activiteit is in het gebied.”

President Dmitri Medvedev had al een plan om de economie in de streek opnieuw aan te zwengelen. Wat vindt u daarvan?

“In januari van dit jaar is de noordelijke Kaukasus een apart federaal district geworden, voor een deel om de economische activiteit in dat gebied aan te zwengelen. Volgens Medvedev is dat de aangewezen methode om stabiliteit in de regio te brengen. Op zich kan je daar niets op tegen hebben.” 

“De vraag is echter of dit plan de steun van Poetin heeft, zeker na de recente aanslagen. Die pleit veel meer voor een harde, repressieve aanpak.”

“Voor oudere Russen, die in de tijd van de Sovjet-Unie niet naar het buitenland konden reizen, is het hele verhaal extra triest, omdat de regio rond de Zwarte Zee een toeristische bestemming was. Tal van mensen trokken naar de kust van de Zwarte Zee, naar Georgië of Abchazië, en hebben er dikwijls heel mooie herinneringen aan.”

“Ze associëren die regio niet met geweld, en hun reactie op de gebeurtenissen speelt wel mee in de steun voor de ideeën van Poetin. Ook jongeren voelen zich aangetrokken door het discours van Poetin, maar dan meer vanuit het idee dat Rusland een grotere belangrijke internationale speler moet worden.”

“Het is helaas vrij zeker dat de conflicten in het noorden nog lang niet ten einde zijn. Ik ken het wondermiddel niet om vrede te brengen in de streek, maar er zal wel een andere aanpak nodig zijn dan degene die tot nu toe is gevolgd. Een plan voor meer economische investeringen lijkt me alvast een nuttig element, maar het roept ook heel wat vragen op: hoe gaat het gebeuren? Van waar komt het geld? Waar gaat men het investeren? En in wiens handen komt het terecht? In de handen van mensen als Ramzan Kadyrov, die een schrikbewind voert in Tsjetsjenië?”

Het laatste decennium horen we geregeld verhalen over onrust in de Kaukasus, maar was de regio voorheen al een probleemgebied?

“De noordelijke Kaukasus zou je de achilleshiel van Rusland kunnen noemen. Al van toen de tsaren het enkele eeuwen geleden probeerden te veroveren, was het de regio die de grootste weerstand bood. Onder de Sovjet-Unie is dat nog erger geworden, hoewel er aan de oppervlakte een schijn van ‘verbroedering tussen alle Sovjetvolkeren’ bestond.”

“Vooral wat er onder Stalin gebeurde aan het einde van de Tweede Wereldoorlog sloeg diepe wonden. Heelder bevolkingsgroepen uit de noordelijke Kaukasus, waaronder Tsjetsjenen en Ingoesjen, werden gedeporteerd op beschuldiging van collaboratie met nazi-Duitsland.”

“Ook al werden ze later officieel weer in ere hersteld, toch bleef het gevoel heel sterk leven dat ze toen als etnische groep werden geviseerd. De gedeporteerden mochten later terugkeren, maar velen van hen waren omgekomen, of ze stelden bij hun thuiskomst vast dat hun huis of dorp al door anderen was bewoond, wat de etnische spanningen nog deed toenemen.”

“De spanningen van toen zijn er nog altijd. Niet alleen bij de Tsjetsjenen alleen, al zijn zij zowat het symbool geworden van het verzet tegen de Russische overheersing. Zij hadden altijd al de naam rebellen te zijn, ook al tijdens de strijd tegen de tsaren. Toen al voerden ze een echte guerillaoorlog, waar het bergachtige gebied heel geschikt voor was, zodat de traditionele oorlogsvoering van de Russen niet werkte.”

Ook de zuidelijke Kaukasus maakte ooit deel uit van het Russische Rijk en later de Sovjet-Unie. Toch heeft die regio een heel andere relatie met Rusland. Waarom?

“De wortels van de huidige toestand in het zuiden liggen net als voor het noorden in de Sovjet-tijd, waar men de etnische spanningen heel wat erger heeft gemaakt. Maar in tegenstelling tot de noordelijke Kaukasus waar volkeren zich sterk afzetten tegen de Russische overheersing en het verzet dus anti-Russisch is, zien we in de zuidelijke Kaukasus het omgekeerde. Bevolkingsgroepen zoals de Abchazen en de Osseten willen zich aansluiten bij de Russische Federatie en strijden tegen de overheersing van de Georgiërs.”

“De Kaukasus heeft van oudsher heel wat vreemde overheersing gekend, waardoor er een heel grote verscheidenheid aan etnische groepen is in het gebied. Stalin deelde het hele gebied op in deelgebieden, die elk een heel verschillende vorm en gradatie van autonomie hadden.”

“Het idee was dat op termijn het etnisch bewustzijn van de volkeren wel zou verdwijnen, omdat iedereen gelijk was in het Sovjet-systeem, maar de aanpak leek eerder te wijzen op een ‘verdeel en heers’-strategie. Dit werkte vrij goed zolang er een enorm hoge graad van centralisatie was, maar eens dat systeem begon af te brokkelen, kwamen alle verwoestende elementen die in dat systeem waren ingebouwd naar de oppervlakte.”

“Georgië had de status van unierepubliek en werd dus onafhankelijk, terwijl gebieden met een lagere status geen onafhankelijkheid kregen. Er kwam een hele resem claims voor onafhankelijkheid op gang, zowel in het zuiden – Abchazië en Zuid-Ossetië bijvoorbeeld – als in het noorden in Tsjetsjenië. Daar zien we tot op de dag van vandaag de gevolgen van.”

Hoe groot is de kans dat die republieken nog onafhankelijk worden?

“Ook hier is er een groot verschil tussen de noordelijke en de zuidelijke Kaukasus. Abchazië is al zo lang niet meer onder controle van de Georgische staat – waar het nog steeds officieel deel van uitmaakt – dat het al een hele structuur heeft uitgebouwd en ervaring heeft met bestuur. Moest de internationale gemeenschap het land erkennen, zou het wel kunnen werken.”

“De internationale gemeenschap staat hier overigens voor een dilemma dat ze zelf heeft gecreëerd. Toen de westerse landen de onafhankelijkheid van Kosovo erkenden, werd dat door Rusland aangegrepen als argument voor de onafhankelijkheid van Abchazië en Zuid-Ossetië. Maar daarmee brengt Rusland zichzelf ook in een moeilijke situatie, want het verleent daarmee ook een argument aan Tsjetsjenië en eventueel andere republieken in de noord-Kaukasus om hetzelfde te gaan eisen.”

“Alles samen lijkt de kans dat de internationale gemeenschap de onafhankelijkheid van Abchazië en Zuid-Ossetië erkent me momenteel zeer klein, omdat er wereldwijd heel veel van die kleine gebieden bestaan die onafhankelijkheid claimen. De tendens is toch om daar niet op in te gaan, om dat te beperken.”

“Er zijn wel interessante ontwikkelingen bezig in een ander bevroren conflictgebied in Nagorno-Karabach, onderwerp van een conflict tussen Armenië en Azerbeidjan. De evolutie van dat conflict is zeer gelijkaardig aan de andere bevroren conflictgebieden, maar de laatste maanden is er toch iets meer hoop dat er een doorbraak gaat komen, in de zin van een oplossing die voor alle betrokken partijen aanvaardbaar is.”

“Als die doorbraak er komt, kan dat een model zijn voor andere situaties, al hebben die uiteraard hun eigen kenmerken en andere relevante factoren. Het feit dat de meest hoopgevende tekens zich voordoen in Nagorno-Karabach, heeft ook in grote mate te maken met het feit dat Rusland er niet meteen grote belangen in ziet en er niet direct bij betrokken is.”