Ecologie: bestudeert de samenhang in de natuur, zowel tussen levende wezens onderling als tussen levende wezens en hun omgeving.
Uiteraard waren milieu en klimaat ten tijde van Karl Marx (1818-1883) geen maatschappelijke bekommernissen met brandende actualiteitswaarde. Al was het maar omdat tijdens Marx’ leven de automobiel nog niet ten tonele was verschenen. Met verplaatste zich nog te voet of te paard. De industrie en het dagelijks leven draaiden op hout en steenkool, aardolie was nog maar een marginaal product. Marx’ zorgen waren van een heel andere aard. De exploitatie van de arbeid van velen voor het geldgewin van enkelen was wat hem in hoofdzaak bezighield. Maar toch niet enkel dat. Marx benaderde de wereld met een holistische ingesteldheid waarbij hij probeerde zoveel mogelijk factoren in zijn visie te verenigen. Ook de natuur, zoals blijkt uit enkele citaten uit zijn ‘Das Kapital’ (1867):
“De kijk op de natuur die opkwam onder het regime van privébezit en geldgewin is die van minachting voor de natuur en de degradatie ervan.”
“Alle vooruitgang in kapitalistische landbouw is een vooruitgang van het beroven van niet enkel de arbeider maar ook de bodem.”
“Zelfs een hele samenleving, een volk of alle samenlevingen uit hetzelfde tijdperk bij elkaar zijn geen eigenaars van de Aarde. Zij zijn slechts de vruchtgebruikers ervan die de plicht hebben als goede huisvaders de Aarde in verbeterde staat aan de volgende generaties door te geven.”
“De mens leeft van de natuur, dat betekent dat de mens onderdeel is van de natuur.”
Voor Marx was het belang van de natuur en de Aarde als bron én kader van menselijk leven onmiskenbaar. Hij vroeg respect voor de natuur en vond de exploitatie en de aantasting ervan voor financieel gewin verwerpelijk. Was Karl Marx dan een ecologist avant la lettre? Dat zou een overdrijving zijn. Zijn standpunt was louter principieel en geen fundament voor zijn ideeën over de te voeren klassenstrijd.
Stel dat Karl Marx vandaag zou leven. Naast zijn verbijstering over de mate waarin het kapitalisme de wereld in zijn greep heeft gekregen, zou hij ongetwijfeld ook geraakt zijn door de impact ervan op de natuur, en bij uitbreiding op het milieu en het klimaat. De ongelimiteerde ‘beroving van de bodem’ in al haar vormen door en voor het kapitaal, en de gevolgen die daaruit voortvloeien, zijn voor een ongeconditioneerde waarnemer inderdaad verbijsterend. Natuur, leefmilieu, en nu ook klimaat staan in ons tijdsgewricht onder enorme druk. De oorzaak daarvoor ligt, op basis van wetenschappelijke kennis, buiten elke discussie: het menselijk handelen binnen een globaal uitbuitend kapitalistisch georiënteerd systeem.
Sinds de industriële revolutie heeft de kapitalistische economie zich immers geen moeite bespaard om problemen te creëren. Eén symptomatisch voorbeeld: Carl Benz bedenkt in 1885 de automobiel, een ingenieuze mechanische constructie waarmee men zich – ten minste wie het zich kan veroorloven – niet langer te voet of met paard en koets zou moeten verplaatsen. 150 jaar later zitten wij met de gevolgen daarvan: problematische luchtvervuiling, geluidsoverlast, hinderlijke fileproblemen, peperdure infrastructuurwerken, torenhoog energieverbruik, om de ontelbare ongevallen en verkeersslachtoffers nog onvermeld te laten.
Niet de uitvinder van de automobiel is daarvoor de schuldige, wel de mateloosheid van de in een wereldwijd, kapitalistisch, consumptie aanmoedigend systeem functionerende mens. Zoals een vooraanstaand bioloog opmerkte: de mens onderscheidt zich van de dieren doordat hij in zijn drang om zich aan de natuur te onttrekken, voortdurend problemen creëert die hem achteraf veel tijd en energie kosten om de gevolgen ervan op te lossen. Ook ligt het niet in de aard van de mens zichzelf beperkingen op te leggen.
Dat euvel wordt gretig aangemoedigd door de kapitalistisch geïnspireerde economische activiteit van het creëren van materiële behoeftes en verleidingen allerhande. De vraag die zich vandaag hoe dan ook opdringt is: welke prijs betalen wij nu voor de vooruitgang (lees: het ons losmaken van de natuurlijke context) die wij sinds de industriële revolutie en het daarmee gepaard gaande, op exploitatie van arbeid en planeet gefundeerde winstbejag geboekt hebben?
Het antwoord op die vraag is een complex amalgaam van omstandigheden die te samen onze huidige leefwereld mee bepalen: enorme en wereldwijde ongelijkheid tussen arm en rijk, een samenleving gebaseerd op een ongecontroleerde en volatiele vrijemarkteconomie, een problematische toename van de wereldbevolking, voortschrijdende vernieling van natuur en vervuiling van het leefmilieu, ontregeling van het klimaat op wereldschaal.
De exploitatie van de natuur en haar rijkdommen was voor Marx duidelijk een illustratie van het nietsontziende winstbejag van het kapitaal. Maar in het kader van de gevoerde marxistische strijd voor de ontvoogding van de arbeidersklasse gebeurde die roofbouw blijkbaar ook. En dat zonder enige terughoudendheid, en werd ze door marxistische machthebbers als volkomen aanvaardbaar beschouwd. Voor de marxisten van de vorige eeuw is dat niets minder dan een ontluisterende vaststelling. Dat men toen op het gebied van respect voor natuur en milieu niet zuiver in de marxistische leer was is het minste wat kan gezegd worden.
Vandaag draagt het marxisme die smet op haar blazoen nog steeds mee. Vanuit groen-activistische hoek worden marxisten nog al te vaak scheef bekeken omwille van hun schadelijke milieu-erfenis uit het verleden, en als onbetrouwbaar bejegend wat hun ecologisch engagement betreft. Daar ligt voor de marxisten – dus voor de PVDA – werk op de plank.
De problemen zijn acuut en de noodzaak om ten volle milieubewust te handelen is groot. En ook daar botst het algemeen belang met de prioriteiten van het kapitalisme: profit before ethics. Die logica moet omgedraaid worden in het belang van het welzijn van de hele wereldbevolking. Het marxisme is het aan zijn grondlegger verplicht in deze strijd een voortrekkersrol te spelen.
In ons land zijn op dat vlak diverse discussies aan de gang. De actuele thema’s van CO²-uitstoot (energie, landbouw, verkeer) en milieubeleid (natuur en omgeving, landbouw, industrie, wegeninfrastructuur, bouwshift) vragen duidelijke en onderbouwde stellingnames vanwege de PVDA. Uit het debat afwezig blijven kan geen optie zijn. Verontschuldigend verwijzen naar marxistische strijdpunten die ideologisch zwaarder wegen evenmin.
Voor de PVDA dringt zich bezinning op. De partij zal deze problematiek met spoed en passende ernst ter harte moeten nemen indien zij voor alle – en niet enkel de sociale – aspecten van het maatschappelijk leven relevant wil zijn. Een ecomarxistische stellingname met sociaal verantwoord milieubeleid en ecologische duurzaamheid als streefdoelen wordt een onvermijdelijke opdracht.
