Het rapport van de VVJ kwam tot stand in samenwerking met de Algemene Vereniging van Beroepsjournalisten in België (AVBB) en de Europese Federatie van Journalisten (EFJ).

Grote mediaconcentratie én onafhankelijk?

Laten we beginnen bij de evolutie van de mediasector, meer specifiek de Vlaamse mediahuizen. De jaarcijfers zien er heel goed uit, zo meldt de VVJ, al laten de reclamecijfers het lichtjes afweten. Desondanks is dat absoluut ‘geen reden tot paniek’ aangezien het toenemende aantal digitale abonnementen voor online nieuws het dalende aanbod van adverteerders voldoende compenseert.

Wat daarna meteen opvalt zijn de enorme winsten die de twee grootste mediabedrijven DPG Media en Mediahuis maakten. Zo kon DPG Media, dat onder andere de nieuwsmedia VTM Nieuws, De Morgen, en Het Laatste Nieuws bezit, rekenen op een omzet van 1,76 miljard euro. De nettowinst was niet minder dan 178 miljoen euro. Ook Mediahuis – van onder andere De Standaard en Het Nieuwsblad – liet opvallende winstcijfers zien: 990 miljoen omzet en 59 miljoen nettowinst.

Daarnaast merkt de Vlaamse Regulator voor de Media op dat ‘convergentie en crossmedialiteit een courante zaak zijn  geworden in het Vlaamse medialandschap. Merken zijn de belangrijkste ankerpunten geworden, en worden probleemloos van de ene mediavorm naar de andere geëxporteerd.’ De VVJ geeft als voorbeeld bij uitstek het samenkomen van de DPG Media-merken VTM en HLN in www.hln.be, en haalt daarbij aan dat DPG Media de enige mediagroep is die actief is in álle mediasectoren.

Ze brengen (dagelijks) nieuws online én in print, bieden series en films aan op streamingplatform Streamz, brengen nieuws en entertainment op de radio, bezitten tv-zenders, enzovoort. De VVJ benadrukt dat de mediagroep zo een enorm concurrentieel voordeel heeft op andere mediahuizen.

Aansluitend bij die vaststelling beklemtoont De VRM in haar rapport dat daar een gevaarlijk gevolg aan vasthangt. Zo kan een toenemende concentratie van media de ‘diversiteit van het aanbod’ in het gedrang brengen. Ze wijst er dan ook op dat het des te belangrijker is de onafhankelijkheid van redacties binnen (of buiten) die mediabedrijven te versterken, alsook te investeren in freelance en onderzoeksjournalistiek en de bescherming van kritische journalistiek te waarborgen via de anti-SLAPP wetgeving (zie verder in het artikel).

Bedrijfsdruk vs. onafhankelijke redacties

De VVJ onderlijnt ook dat die journalistieke onafhankelijkheid niet enkel belangrijk is voor de diversiteit van het aanbod en als uiting van een kritische stem in het algemeen belang van de bevolking, maar ook voor het eigen mediabedrijf.

De digitale ontwikkeling en toenemende  concentratie van de Vlaamse nieuwsmedia leiden namelijk tot een toenemende vermenging van journalistieke inhoud met commerciële content. Het gaat meer specifiek over commerciële content van externe actoren zoals adverteerders als banken, alsook in de vorm van zelfpromotie waarbij onredelijk veel aandacht wordt geschonken aan parallelle commerciële activiteiten van het  mediabedrijf, zoals fictie, entertainment of verzekeringsactiviteiten.

Een andere druk op de redacties die de onafhankelijkheid van redacties in de weg staan, is het probleem van de publieksscores. Die kunnen dankzij nieuwe tools preciezer in kaart gebracht worden. “Commerciële managers en IT’ers proberen met die data meer en meer impact te krijgen op het journalistieke werk. Soms werkt dat positief, maar even vaak staat die praktijk haaks op journalistieke kwaliteit”, duidt het VVJ-rapport.

In het verlengde daarvan vereist de nieuwe beheersovereenkomst van de VRT onze aandacht. In die overeenkomst vraagt de Vlaamse regering meer aandacht te besteden aan de ‘promotie van de Vlaamse identiteit’ en voor de ‘onpartijdigheidsplicht’ van de openbare omroep’.

En ja, ook daar uitte de VVJ haar bezorgdheid over de redactionele afhankelijkheid, van de VRT-redacties. Begin 2021 verzekerde Vlaams Mediaminister Benjamin Dalle (CD&V) dat er geen reden tot bezorgdheid is, maar het is belangrijk om dit op te volgen, zeker en vooral omdat komende politieke constellaties verandering kunnen brengen in de politieke samenstelling van de Raad Van Bestuur van de openbare omroep. De VVJ geeft in het rapport aan dit ook te zullen doen.

Persvrijheid

Fysieke en online bejegening van journalisten

Als we het over de staat van de persvrijheid hebben, kunnen we allereerst ten rade gaan bij een ranking die daarvoor een indicatie geeft, zoals de wereldranglijst van de internationale ngo Reporters Sans Frontières. Deze ngo doet onderzoek naar persvrijheid en wil die ook bevorderen. In 2021 staat België op plaats 11, terwijl dat in 2014 nog plaats 23 was en in 2018 plaats 7 – tot dan toe de beste score.

De redenen daarvoor zijn dat journalisten steeds meer agressief bedreigd of geïntimideerd worden tijdens hun werk of op straat. De VVJ richtte daarom een specifiek Meldpunt voor gevallen van agressie op. In 2021 waren er 19 meldingen, een lichte stijging tegenover het jaar voordien en in totaal is er tot nu toe melding gedaan van 52 gevallen.

Niet alleen toont het aantal meldingen van agressiegevallen, maar ook een bevraging onder journalisten zélf dat ruim vier op de vijf journalisten een ‘verruwing’ opmerkt in de omgang met de pers de afgelopen jaren. Daarvoor nam de VVJ in mei vorig jaar een enquête af bij haar leden. De helft gaf ook aan al fysiek of verbaal geweld te hebben meegemaakt. Maar niet alleen fysiek lopen journalisten gevaar, ook online ervaren ze alsmaar meer agressie.

Volgens de VVJ negeren politici dit probleem niet, wat volgens hen blijkt uit parlementaire vragen en antwoorden van Mediaminister Benjamin Dalle (CD&V) daarop in het Vlaams parlement. Bovendien zit de VVJ zelf ook niet stil en spraken zij eind 2021 met federaal minister van Binnenlandse Zaken (eveneens CD&V) over een specifieke registratie door de politie van klachten van journalisten en een prioritaire opvolging daarvan door politie en justitie.

Dit kan natuurlijk bekritiseerd worden door het feit dat politieagenten soms zelf de persvrijheid van journalisten niet respecteren en zelf kritische berichtgeving – ook ten opzichte van hardhandige en disproportionele politieoptredens – in de weg staan. De vraag rijst dan of er geen onafhankelijke onderzoeksgroep nodig is om dit soort problemen aan te pakken. Een extra piste als soelaas voor het probleem is volgens de VVJ een strafverzwaring voor geweldsdelicten tegen journalisten, zoals dat ook al het geval is voor andere beroepsgroepen. Dit idee ligt nu bij Justitie op tafel.

SLAPP-wetgeving

In het rijtje van intimidatie van journalisten hoort ook de al eerder genoemde SLAPP-wetgeving (Strategic Lawsuit Against Public Participation). Die kan een gevaar betekenen voor zowel kritische organisaties en politieke opposanten, als journalisten en nieuwmedia. De VVJ geeft in ons land het voorbeeld van het proces tegen Apache, waarbij het onafhankelijke nieuwsmedium aangeklaagd werd door projectontwikkelaar Erik Van der Paal na opnames met verborgen camera’s aan sterrenrestaurant ‘t Fornuis, waar veel mensen op hoog niveau in de vastgoedsector aanwezig waren, alsook verscheidene politici.

Het doel van de topman binnen het vastgoedbedrijf Land Invest Group was om Apache het zwijgen op te leggen, omdat ze gevoelige informatie hadden blootgelegd over de belangenvermenging tussen burgemeester van Antwerpen Bart De Wever en Van der Paal. Apache bracht in het dossier ‘Land Invest Gate’ met onomstotelijke bewijzen aan het licht dat het bedrijf van van de stad het voorstel kreeg om een ‘Landmark Building’ te bouwen op de Tunnelplaats. “Met die vraag om lucratieve hoogbouw neer te zetten, ging de stad regelrecht in tegen haar eigen stedenbouwkundige voorschriften en passeerde ze haar eigen administratie”, schrijft Apache.

De correctionele rechtbank oordeelde echter dat de berichtgeving – in dit geval de opname van een ‘privégelegenheid’ die volgens De Wever en Van der Paal een schending van de privacy inhield – geoorloofd was omdat het om aangelegenheden ging die samenhangen met het publieke debat of met zaken van algemeen belang. De journalist kent dan – als watchdog van de democratie – een grote vrijheid.

Een coalitie van organisaties, waar onder meer Greenpeace, de EFJ, Human Rights Centre en Reporters Without Borders deel van uitmaken, pleit voor solidariteit voor diegenen die zich uitspreken in naam van het algemeen belang en daarvoor corrupte en delicate zaken blootleggen. De coalitie neemt het op voor hen en vindt dat zij moeten beschermd worden voor de wetten die het mogelijk maken journalisten of kritische denkers van het systeem te intimideren of het zwijgen op te leggen. Ook de VVJ pleit al langer voor een anti-SLAPP-wetgeving.

De vereniging laat ook in het rapport weten dat het Europees Parlement al een resolutie goedkeurde waarin de lidstaten wordt opgeroepen om het probleem van de SLAPP aan te pakken, en dat  – meer specifiek – wordt gewerkt aan een bindend instrument tegen de grensoverschrijdende, en daarmee ook vaak dure en intimiderende, SLAPP.

Toegang tot bronnen: actie voor meer openbaarheid van bestuur

Nog eind 2021 keurde het Vlaams parlement een wijziging van het Vlaamse Bestuursdecreet goed, zo meldt de VVJ, waarover ze zich ernstige zorgen maken. Die wijziging houdt een nieuwe beperking in op de openbaarheid van bestuur die het overheden mogelijk maakt de toegang tot bestuursdocumenten te weigeren als die betrekking hebben op interne mededelingen. Om die decreetswijziging terug te dringen, trekt de VVJ samen met de onafhankelijke vzw Journalismfund die grensoverschrijdende onderzoeksjournalistiek wil stimuleren, en Test-Aankoop, naar het Grondwettelijk Hof.

Om als journalist kritisch te blijven staan tegenover overheden, kan het met momenten nodig zijn om beroep te doen op de openbaarheid van bestuur. Zo kan de journalist de communicatie van de overheid toetsen aan formeel opgestelde documenten in bepaalde zaken. Een voorbeeld hier is het PFOS-dossier. Het is dankzij onder andere milieuactivisten Thomas Goorden en Frank Van Houtte en burgercollectief Grondrecht dat het schandaal rond de vervuiling door chemiebedrijf 3M rond Zwijndrecht – en bij uitbreiding heel Antwerpen – aan het licht kwam, en dat de Vlaamse onderzoekscommissie ‘PFAS-PFOS’ nu verder uitzoekt hoe de vork in de steel zat bij de politici die toen – en nog steeds – enorme verantwoordelijkheden droegen.

Eén probleem: die wetgeving rond openbaarheid van bestuur is niet zonder graten. Dat blijkt uit zowel wetenschappelijk onderzoek als eigen VVJ-enquêtes.

De VVJ ging daarom met een werkgroep van journalisten en deskundige academici in overleg, wat resulteerde in de VVJ-eisennota #Righttoknow. Enkele krachtlijnen die daaruit volgen zijn de harmonisering van de diverse wetgevingen op openbaarheid van bestuur, zodat er minder discussie ontstaat en achterpoortjes om de toegang tot openbare documenten te ontzeggen, in de toekomst meer vermeden kan worden.

Bovendien wordt in de nota aangespoord tot het vervangen van de ‘absolute’ weigeringsgronden voor inzage door ‘relatieve’ weigeringsgronden. Dat betekent dat de overheid de afweging moet maken tussen het belang van de redenen om inzage in dossiers te weigeren en die voor openbaarmaking van de documenten.

Bescherming van klokkenluiders

Niet alleen moet de toegang tot noodzakelijke bronnen gewaarborgd blijven, ook de klokkenluiders die confronterende inhoud naar buiten brengen, die bijvoorbeeld bepaalde beleidskeuzes van overheden in een slecht daglicht plaatsen, moeten zonder meer hun werk kunnen doen zonder dat ze van hun vrijheid beroofd dreigen te worden.

België staat op dit vlak achter. Een Europese richtlijn verplicht ons land ertoe om via wetgeving voldoende bescherming te  waarborgen voor klokkenluiders. België haalde de deadline voor omzetting echter niet. Die deadline wordt nu verschoven naar – ongeveer – de zomer van 2022. In dit kader volgt ook de VVJ, naast DeWereldMorgen als een van de weinige Nederlandstalige Belgische nieuwsmedia, de zaak-Assange op de voet.

Klokkenluider Julian Assange wordt, zoals je uitgebreid in het Assange-dossier op onze website kan lezen, vastgehouden in de hoogst beveiligde gevangenis Belmarsh Prison in Londen, waar tegen hem al verscheidene mensenrechtenschendingen zijn gepleegd. En dat terwijl het vonnis in zijn proces nog niet is uitgesproken. Hij zit met andere woorden in ‘preventieve detentie zonder veroordeling’, wat integraal ingaat tegen het rechtsprincipe dat “iemand is onschuldig tot het tegendeel bewezen is”. Assange zit ondertussen al bijna drie jaar opgesloten in de zwaar beveiligde gevangenis van Belmarsh, na zeven jaar opsluiting in een kamer in de Ecuadoraanse ambassade in Londen.

Persvrijheid gaat samen met verantwoordelijkheid

Een mooie laatste noot in het rapport wijst de VVJ een maatschappelijke verantwoordelijkheid toe aan journalistieke nieuwsmedia in periodes van maatschappelijke beroering zoals vandaag met de wereldwijde coronapandemie en de prangende klimaatdreiging.

In die lijn beveelt de VVJ dan ook aan om blijvend het principe van de redactionele onafhankelijkheid voorop te dragen. De journalistieke organisatie benadrukt ten sterkste dat het de verantwoordelijkheid is van redacties om zoveel mogelijk in collectief overleg keuzes te maken over  de nieuwsselectie en redactionele standpunten en – straffer nog – dat die keuzes gemaakt moeten kunnen worden onafhankelijk van druk van autoriteiten, mediabazen, commerciële belanghebbenden of het publiek.