Hij heeft zich dan bezondigd aan het vertellen van enkele markante feiten uit zijn eigen leven, iets wat helemaal niet in zijn aard lag.

1. Reeds als jongen werd zijn intellectuele begaafdheid alom erkend door familie en opvoeders. Toen hij, vermoedelijk 15 of 16 jaar oud, aan zijn oom-pastoor vertelde dat hij missionaris wilde worden, antwoordde deze: “Geen missionaris, daarvoor zijt gij te verstandig. Professor, dat wel. Professor aan de universiteit van Leuven!”.

Inderdaad, Joseph studeerde theologie in Leuven en werd aldaar sterk beïnvloed door de werklust, degelijkheid en intellectuele eerlijkheid van professoren als Lucien Cerfaux en Gustave Thils. Toen de doctor theologicus werd benoemd als onderpastoor in Brussel, viel de parochie helemaal buiten zijn smaak.

Hij voelde aan dat er geen toekomst meer was voor het katholicisme in België. Toen, op vraag van paus Pius XII, in Leuven een Latijns-Amerikaans College werd geopend voor seculiere priesters die wensten naar Amerika te vertrekken, was hij dan ook een van de eerste kandidaten.

Christendom in Europa definitief misvormd

2. In 1958, 35 jaar oud, vertrok hij naar Brazilië. Gedurende ons gesprek van 2007 stond hij erop te vertellen dat hij niet vertrokken was om aan de oproep van de paus te beantwoorden, noch omdat het continent gevaar liep door het communisme, het protestantisme en het spiritisme. Hij vertrok ook niet omdat er in Brazilië een priestertekort was.

Hij vertrok omdat hij had ingezien dat het met het christendom in Europa gedaan was, definitief misvormd door eeuwen van kolonialisme, slavenhandel, uitmoording van volkeren, verdrukking ook van menselijke interne levenskrachten.

Alleen buiten Europa zag hij nog een kans voor het christendom. Het was voor hem dan ook een aangename verrassing in Brazilië mensen te ontmoeten die deze visie bevestigden.

Hij kwam onmiddellijk onder de indruk van de Braziliaanse mens. Zijn eerste contacten waren met jonge mannen en vrouwen van de Katholieke Arbeidersjeugd (JOC). Zoals vele priesters van zijn generatie was Comblin beïnvloed door de uitstraling die uitging van kardinaal Jozef Cardijn, de stichter van de KAJ en JOC, en zo begon hij dus met jocisten.

Het was een verrassing. Opgevoed in een milieu waar beleefdheid, volgzaamheid, discretie en zelfs schuchterheid in zekere mate werden gewaardeerd en zelfs aangemoedigd, deed het hem goed in contact te komen met mensen die noch beleefd, noch volgzaam, nog schuchter waren. “Ik ontmoette mensen die zich toonden zoals ze waren, rechtuit. Ik ontmoette echte mensen.”

De fascinatie voor de Braziliaanse mens heeft hem blijkbaar nooit meer losgelaten en dit werd me onverwachts bevestigd in 1980, toen zijn zuster me zei, bij een ontmoeting in Brussel: “wat hebben ze aldaar met mijn broer gedaan? Hij is dezelfde niet meer!”

“Ik ontmoette mensen die zich toonden zoals ze waren, rechtuit. Ik ontmoette echte mensen”

Medewerker van Dom Helder Câmara in Recife

3. Comblin was nooit in Rome geweest: “wat zou ik daar gaan doen?” Maar toen de Braziliaanse aartsbisschop, Helder Câmara, hem vroeg een tekst op te stellen voor de Latijns-Amerikaanse bisschoppenconferentie van Medellin (Colombia) in 1968, typte hij een hele dag door, zonder ophouden, op zijn schrijfmachine. Ik ben getuige want we woonden toen in hetzelfde huis, deuren en vensters stonden altijd open.

Vooral op basis van teksten van Joseph Comblin, Gustavo Gutiérrez (Peru) en Juan Luis Segundo (Uruguay) is dan de fameuze slogan ‘optie voor de armen’ ontstaan, een uitdrukking en bevestiging van een nieuwe spiritualiteit, onstaan bij het ‘pact van de catacomben’, dat door enkele bisschoppen op het einde van het Tweede Vaticaans Concilie in Rome werd ondertekend.

“De fameuze slogan ‘optie voor de armen’ ontstond als een uitdrukking en bevestiging van een nieuwe spiritualiteit”

De drie theologen wisten dat ze op stevige grond bouwden, zoals later bleek door de ontwikkeling van de bevrijdingstheologie. Dom Helder Câmara, die een scherpzinnig mens was, had in 1965 aan Joseph Comblin gevraagd bij hem te komen werken in Recife. Zo kwam de raadsman van Câmara mettertijd in aanraking met andere vooruitstrevende Latijns-Amerikaanse bisschoppen zoals Leônidas Proaño (Ecuador), Aloísio Lorscheider (Brazilië) en vele anderen.

De visie van de bevrijdingstheologen bestond hoofdzakelijk in het verwerpen van de ontwikkelingsideologie en het leggen van de nadruk op thema’s zoals verdrukking, dictatuur van de wereldeconomie, verdwazing van de mens via de media. Toen zijn tekst van 1968 wegens een lek in de handen viel van de militairen (sinds 1964 was in Brazilië een militaire dictatuur aan de macht) kwam Comblin in een moeilijke positie terecht.

“De visie van de bevrijdingstheologen bestond hoofdzakelijk in het verwerpen van de ontwikkelingsideologie en het leggen van de nadruk op thema’s zoals verdrukking, dictatuur van de wereldeconomie, verdwazing van de mens via de media”

In 1972 werd hij dan het land uitgezet. Hij ging naar Chili wonen, maar ook daar namen de militairen met Pinochet de macht over in september 1973. De enige mogelijkheid die nog overbleef, bij de geleidelijke politieke ‘openheid’ in Brazilië sinds 1977, bestond erin om als ‘toerist’ sporadisch voor drie maanden in Brazilië te verblijven. Zijn verblijfsstatuut werd pas genormaliseerd in de loop van de jaren 1980.

Pelgrimage kris-kras door het Noordoosten van Brazilië

4. Ondertussen veranderde José Comblin nogmaals van koers. Vaarwel aan priesteropleiding aan seminaries en theologische instituten, vaarwel aan de grote steden. Comblin verdween en begon aan een jarenlange ‘pelgrimage’ kris-kras doorheen het immense binnenland van Noordoost-Brazilië, op zoek naar mensen die iets voelden voor de ‘haktheologie’ die hij aan het uitbouwen was.

De traditionele landbouw in het droge en dorre binnenland van Noordoost-Brazilië bestaat erin de grond met een soort schoffel om te hakken om die losser te maken en dan te zaaien (de meeste boeren hebben er geen ploeg). De ‘haktheologie’ vertrekt vanuit de wereldvisie van de landbouwer, iets wat een echte “omwenteling van alle waarden” betekent voor een theoloog gevormd door Cerfaux en Thils.

Als ‘haktheoloog’ pelgrimeerde José Comblin tot drie dagen voor zijn dood op zondag 27 maart. Toen hij rustig op zijn bed ging liggen, stierf hij.

Tijdens zijn laatste levensjaren had hij het geluk te kunnen rekenen op de onvoorwaardelijke toewijding van Mônica Muggler, die alles deed om de ‘haktheoloog’ in staat te stellen te werken en te reizen tot hij op 22 maart 2011 88 jaar oud werd. Zij was zijn chauffeur (hijzelf kon niet rijden!), organiseerde zijn vergaderingen (de laatste jaren intensief via GSM), legde contacten, stippelde reisplannen uit, plaatste teksten op het internet (via laptop), knoopte contacten aan met lokale leiders.

Joseph had ook een laptop en heeft me zelfs nog enkele woorden gestuurd ter gelegenheid van zijn verjaardag, nauwelijks vijf dagen voor zijn overlijden.

Wonder

5. Het wonder bestaat hierin dat een buitenlandse intellectueel van teruggetrokken aard erin slaagde een blijkbaar stabiel verband te leggen met de ongeletterde cultuur van het Braziliaanse binnenland. Een wonder dat, zoals alle wonderen, onbegrijpelijk is. Op dit moment verneem ik dat de kaarsjes reeds branden op zijn graf in Solânea, in de mooie rustige natuur van het Paraibaanse binnenland, onder de bomen. Een vrouw verklaarde al dat ze genezen is na een gebed bij het graf van Joseph Comblin. Sic transit historia mundi.

Eduardo Hoornaert