Met Le jeune Ahmed dingen Jean-Pierre en Luc Dardenne tijdens het filmfestival van Cannes voor een achtste keer mee naar de Gouden Palm, een prijs die ze al twee keer in de wacht sleepten. Na twee door bekende actrices vertolkte sociale drama’s, Deux jours, une nuit (Marion Cotillard) en La fille inconnue (Adèle Haenel), knopen de Luikse broers weer aan bij een rauwe en intense realistische cinema gedragen door onbekende acteurs. Het onderwerp is explosief: radicalisering.

De elfde film van de makers van o.m. Rosetta, Le fils, L’enfant, Le silence de Lorna, Le gamin au vélo, Deux jours, Une nuit en La fille inconnue volgt een jonge geradicaliseerde adolescent op het bochtige pad naar de loutering. Of de bevrijding, zoals Jean-Pierre en Luc Dardenne benadrukken.

Met Le jeune Ahmed begeven de specialisten van de sociale cinema zich op nieuw terrein. Dat van religie, radicalisering en terreur. Resultaat is een contemplatieve spirituele thriller, volgens de broers opgehangen aan de vraag: “hoe de race naar de moord van deze jonge fanatieke jongen te stoppen?”

Maar tegelijk keren de Luikse filmmakers terug naar vertrouwd terrein. Een realistische filmstijl, sober gebrachte maar intense emoties, donkere tragiek, hoopvol humanisme, met respect benaderde personages en een gevoel van authenticiteit opwekkende, ingehouden acterende onbekende vertolkers.

De ster van Le jeune Ahmed is een dertienjarige jongen (Idir Ben Addi) die in de ban is van de imam van een fundamentalistische moskee. Diens boodschap over de noodzakelijke strijd tegen ‘onzuiveren’ en het voorbeeld van een als martelaar gestorven neef zorgen ervoor dat Ahmed achter een heel concreet doelwit aangaat: zijn ‘afvallige’ leerkracht. Familieleden, opvoeders, psychologen en advocaten trachten hem af te remmen.

Humane cinema

“Iedereen heeft zijn redenen”, het motto van de Franse iconische filmmaker Jean Renoir (La grande illusion, La règle du jeu) dat de broers Dardenne film na film vertalen in respect voor alle personages, maakt dat Le jeune Ahmed geen oordeel velt maar vragen stelt en zijn protagonist enigmatisch houdt. Jean-Pierre en Luc Dardenne zijn niet te beroerd om te erkennen dat hun mysterieuze hoofdpersonage hen ontsnapt en dat radicalisering niet met enkele simplistische slogans kan verklaard en opgelost worden. Maar hun pleidooi voor het leven, voor humanisme en onzuiverheid staat als een huis in deze beklijvende film. Net voor hun vertrek naar Cannes spraken we in Brussel met de broers.

Als afsluiter van een interview in juni 2016 n.a.v. La fille inconnue vroegen we of jullie een insteek zagen voor een eventuele film over de Europese terreuraanslagen. Haat en fanatisme was het antwoord. Laat dat nu juist de thema’s van Le jeune Ahmed zijn.

Luc Dardenne: “Op 22 maart waren er de terreuraanslagen in Brussel, het jaar voordien de gebeurtenissen in Parijs en bij Charlie Hebdo, en toen we in mei 2016 terugkeerden uit Cannes vond de schietpartij in het Joods Museum in Brussel plaats. Ik praatte er veel over met mijn broer, aanvankelijk niet met een film voor ogen. Maar het feit dat terreur ook in ons land opdook hield ons wel bezig. Je weet dat wij steeds films maken over wat er leeft in onze omgeving en zo groeide langzaam het idee dat het misschien wel een onderwerp voor een nieuw verhaal kon zijn.”

Jean-Pierre Dardenne: “We hadden de indruk dat de aanslagen niet het werk waren van zieke mensen maar voorbedachte daden gelinkt aan een ideologie. ‘Wat is er aan het gebeuren?’, vroegen we ons af. ‘Hoe kunnen we dat onderzoeken?’ En: ‘Is fanatisme een vicieuze cirkel die kan doorbroken worden?’”

Black Legion, de Amerikaanse film van Archie Mayo uit 1937 met Humphrey Bogart in de rol van blanke racist, vermeldden jullie toen als interessant. Zijn er nog films die inspirerend werkten?

Luc: “We hebben een aantal recente Franse films over radicalisering gezien tijdens onze research maar we puurden meer uit gesprekken met mensen. Een professor godsdienst, juridische raadgevers, psychologen, opvoeders en imams. Allemaal om de vinger te leggen op de realiteit. Op hoe gedrag wijzigt wanneer radicalisering begint, hoe families en instellingen omgaan met het probleem, hoe men mensen uit hun fanatisme tracht te halen, …”

Jean-Pierre: “De enige film die in ons achterhoofd speelde, met de leeftijd van de protagonist en de context van fanatisme, was Allemagne année zéro (1948). De relatie tussen de jonge Edmund en zijn fanatieke leraar in Roberto Rossellini’s neorealistische film was een inspiratiebron toen het slot van Le jeune Ahmed ter spraken kwam.”

Identiteit en radicalisering

De titel van Le jeune Ahmed had ook L’adolescent kunnen zijn. Interesseerde de link tussen een zoektocht naar identiteit en radicalisering jullie?

Luc: “Ja, omdat het de leeftijd van de idealen is. Men verlaat zijn familie voor een stuk en zoekt daarbuiten modellen. Bij vrienden, leraars, imams, … Er leeft een verlangen bij Ahmed, hij verlangt ernaar om deel te nemen aan iets dat groter is dan hijzelf. Hij verlangt naar een ideaal van zuiverheid. We zouden, geïnspireerd door Dostojevski, kunnen spreken van L’adoslescent possédé, de bezeten jongere.”

Jean-Pierre: “Ahmed is een jongere die verleid werd. Wat herinnert aan de repliek van Günter Grass m.b.t. zijn engagement voor de Hitler Jügend: ‘Ik ben verleid geworden’.”

Die verleidde, bezeten Ahmed is nog een zuivere, pure jongere.

Luc: “We kozen bewust voor een jongere. Een twintigjarige trachten bevrijden van zijn fanatisme is quasi onmogelijk, maar bij een dertienjarige ligt dat iets makkelijker. Voor een oudere protagonist hadden we wel zo’n verhaal kunnen bedenken maar dat leek ons te gekunsteld. Te licht bovendien met het oog op al die mensen die gestorven zijn. Te onrealistisch ook omdat terroristen die het overleefden in de gevangenis geen vergiffenis vragen. Ze blijven bij hun overtuiging. Een kind kan nog terugkeren naar wat hij voordien was, m.a.w. terugkeren naar het leven. Het opvoeden van kinderen moet toch zijn hen leren houden van het leven en niet van de dood.”

De gezinstoestand, armoede of de wijk waar men opgroeit worden in Le jeune Ahmed niet gebruikt om radicalisering te verklaren.

Jean-Pierre: “We wilden religieus fanatisme ernstig nemen. Tegelijk ontkennen we niet dat economische factoren een rol kunnen spelen. Maar dat volstaat niet. Geradicaliseerde mensen vind je niet enkel in economisch zwakke milieus. Onze Ahmed leeft in een normale omgeving. Zijn vader ontbreekt maar zijn moeder werkt en zorgt voor het gezin. We hebben niet de indruk dat ze het economisch moeilijk hebben. Maar volgens Ahmed gedragen zijn moeder en zus zich niet zoals ze zouden moeten. Alles stoort hem sinds hij de imam ontmoette.”

Luc: “Ahmeds broer aarzelt tussen de twee, hij houdt van voetbal maar is ook gefascineerd door wat de imam vertelt, maar de andere gezinsleden kijken heel anders naar het leven dan hij. Ahmed liet zich verleiden door de imam en werd iemand anders.”

Jean-Pierre: “Ahmeds radicalisering dateert van voor het begin van de film. Hoe dat gebeurd is leggen we niet uit, we tonen alleen dat hij in een wurggreep zit. De vraag die we onderzoeken is of hij daaruit kan ontsnappen.”

De tastbare gevolgen van ideeën

Radicalisering volgt een eigen dynamiek en logica want na verloop van tijd krijgt ook de imam geen vat meer op Ahmed.

Luc: “Waardoor deze man gaat vrezen voor de mogelijke gevolgen voor zijn moskee.”

Jean-Pierre: “De imam is verbaasd maar hij heeft wel toestemming gegeven om te doden. Hij keurt het voorbeeld goed van de neef, ‘de zuiverste van de zuiveren’, die als martelaar gestorven is om ‘onzuiveren’ te doden. De imam beveelt Ahmed niet om afvalligen te gaan vermoorden maar stelt het wel voor als eervol en noodzakelijk. In zijn jeugdig enthousiasme en wil nog beter te zijn dan zijn meester, denkt Ahmed dat de imam misschien wel bang is, maar dat hij zelf in zijn onverschrokkenheid een soldaat van God kan worden.”

De consequenties van met idealen verbonden daden ontgaan zowel Ahmed als de imam.

Jean-Pierre: “Dat is de logica van fanatisme. Fanatici elimineren dingen en individuen die in de weg staan van het rijk waarvan ze dromen. Ze hebben in hun ogen het recht om te doen wat ze doen, de gevolgen en het kwaad zijn vragen die hen niet bezig houden. Daarom geven we aan dat om terug kind te worden Ahmed vergiffenis moet vragen. Vergiffenis is verbonden met zich bewust zijn van het kwaad.”

Luc: “Dat proces van vergiffenis verloopt niet via de instellingen of via de ontmoeting met zijn slachtoffer maar via de moeder. Ook daarom past het dat Ahmed een kind is, een twintigjarige zou dezelfde woorden niet gebruikt hebben.”

Onvatbaar enigma

Er kleeft iets mysterieus aan de jonge Ahmed.

Luc: “Iemand als Ahmed blijft enigmatisch. Om Albert Camus te parafraseren, iemand waarmee je niet kan discussiëren, waarmee je niet kan praten, is beangstigend. Ahmed sluit zich af van alles. Daarom jaagt hij schrik aan, ook al is hij nog maar een kind. Hij is niet langer voor rede vatbaar. Je kan hem niet meer overtuigen iets niet te doen. Wanneer zijn leraar voorstelt samen de koran te lezen omdat er andere interpretaties zijn dan die van de imam, heeft Ahmed daar geen boodschap aan. Hij denkt zoals zijn imam: de onzuiveren moeten verdwijnen. Hij zit in de ‘zij of ons’-logica. Wanneer je daarin belandt, is het moeilijk om terug te keren. In onze films zorgt een ander personage er meestal voor dat de protagonist uit zijn opgeslotenheid ontsnapt. Dat was hier onmogelijk. Vandaar dat we gingen voor een afloop die dit weerspiegelt.”

Jean-Pierre: “Op geen enkel moment willen we Ahmed verklaren of veroordelen. We dalen samen met hem af in zijn obsessie om iets te vinden dat hem toelaat te ontsnappen.”

Zijn broer, zus, moeder, opvoeder, advocaat, psycholoog, vriendinnetje: iedereen tracht vergeefs door te dringen tot Ahmed.

Jean-Pierre: “We geven aan dat het moeilijk is maar benadrukken dat elke mens gered kan worden.”

Luc: “Die redding loopt via lijden. Voor Ahmed is zijn bezetenheid lijden ook al is hij er zich niet van bewust. Doordat hij zich van iedereen afsluit is hij immers heel eenzaam.”

Die onrust drukken jullie uit door zijn bewegingen met de camera te volgen en hem op te sluiten in het beeldkader. Maar hij ontsnapt …

Luc: “… uit het kader van in het begin van de film. Ahmed is een personage dat ons ontsnapt. We fixeren hem aan het slot maar daarvoor ontglipt hij ons. Daarom zijn we bij het einde uitgekomen omdat we niet uit die geslotenheid geraakten. We overwogen verschillende eindes maar om zijn bezetenheid te vatten – fanatisme is niet iets waar je van de ene op de ander dag van ‘geneest’ – konden we enkel het huidige weerhouden.”

Actie in de ruimte

Door Ahmeds hermetisme kan de acteur amper emoties uitdrukken via zijn gelaat en lichaam.

Jean-Pierre: “We repeteerden zoals gebruikelijk veel. Onze regieaanwijzingen beperken zich tot het aangeven van hoe acteurs in de ruimte moeten bewegen, van welke plaats ze naar welke plaats moeten gaan. Of het traag, lopend, met de handen in de zakken moet gebeuren? Dat zijn dingen die later komen. Een tweede met het ritme verbonden element is de tijd tussen replieken en blikken. We geven indicaties hoe we het zien: tel tot drie, tot vijf, in je hoofd. Maar we zeggen niet: wees woedend, verbaasd, angstig, … We laten de acteur doen om te zien hoe hij de scène begrepen heeft. Idir Ben Addi was fantastisch, hij begreep alles meteen. Af en toe moesten we hem afremmen, beletten dat hij zich te krachtig uitdrukte.”

Film is voor jullie een studie in bewegingen en ruimte.

Luc: “Altijd. We wilden Le jeune Ahmed het ritme van een koers geven. Maar, zoals gezegd, hij ontsnapt ons. Dat is het leven. De camera neemt het standpunt van het leven in en niet die van ideologie. We hebben niet gefilmd vanuit de blik van de imam maar met de blik van een kind dat nog aan het leven ontsnapt. Ook voor een stuk met de blik van Inès of van zijn moeder, de mensen die hem terug naar het leven willen brengen. We vonden het leuk dat er dingen waren die hij zelf niet controleerde. Zoals zijn lichaam.”

Hoop doet leven

Le jeune Ahmed is een levendige, optimistische film.

Jean-Pierre: “We wilden die jongen redden. Maar niet via narratieve pirouettes want wat hij doet en denkt, is echt wel verschrikkelijk. De enige manier voor hem en voor ons om er uit te geraken was het besef te laten doordringen dat het lichaam een gewicht heeft en dat de dood geen droom is maar een realiteit.”

Vandaar dat jullie een botsing organiseren tussen de ideeën en de fysieke kant van dingen, tussen idealen en het leven.

Jean-Pierre: “Ahmed is gelukkig nog meer gecharmeerd door het leven dan door de dood. Hij houdt van dieren, wil niet dat een hond hem aanraakt maar streelt wel kalveren. Hij raakt graag zaken aan, terwijl hij er tegelijkertijd van terugschrikt. Zijn fascinatie voor dingen die bewegen, leven, is groot.”

Luc: “Hij organiseert de ruimte rond hem uit angst besmet te worden door onzuiverheid. Terwijl net die onzuiverheid het leven is.”

Jean-Pierre: “Ik hou niet van zuiverheid, daarom brengen we een lofzang op de onzuiverheid via het verhaal van een kind dat bezeten is door een zuiverheidsideaal.”

De blik van de detective

Net zoals in La fille inconnue is er een thrillerelement. Alleen is de detective in Le jeune Ahmed de camera.

Luc: “Een detective die wacht op de waarheid en even verrast reageert als de kijker.”

Jean-Pierre: “De camera is niet God, zoals we ook niet meester zijn over alles in het leven.”

Overwogen jullie om meer muziek te gebruiken?

Jean-Pierre: “Er zijn flarden muziek: het slot, in de auto,  … Maar sfeer creëren via muziek is niet ons ding.”

Luc: “We schreven een scène waar tijdens een cursus van de lerares Arabisch-Andalusische muziek zit en Ahmed het einde van de les afwacht om haar aan te vallen. Maar die scène is niet verder geraakt dan de eerste scenario-versie omdat ze te geforceerd overkwam.”

De laatste keer dat jullie naar Cannes gingen hebben jullie omwille van de reacties achteraf de film nog veranderd. Hebben jullie schrik voor de herhaling van zo’n scenario?

Jean-Pierre: “Daarom komt hij ook haast gelijk met de voorstelling in Cannes uit! (lacht) Zo kunnen we hem zelfs niet veranderen. Toch alvast niet in België en Frankrijk.”

Heeft die ervaring jullie nog doen nadenken?

Jean-Pierre: “Er was iets in het verhaal dat niet goed werkte. Misschien wel omdat we te snel begonnen te filmen. Met Le jeune Ahmed hadden we het gevoel dat het scenario wel af was.”

Luc: “Mogelijk waren we na al onze films en successen wat te zeker van onze zaak en was dit nodig om ons weer met beide voeten op de grond te krijgen.”

Morele keuzes

Jullie kozen bij Le jeune Ahmed niet voor het standpunt van de slachtoffers van terreur maar voor dat van de geradicaliseerde. Hebben jullie je daarbij vragen gesteld?

Luc: “Het hield ons bezig. Dat was nog een reden waarom we niet voor een ouder personage kozen. Het redden van zo’n geradicaliseerde zou een wrang gevoel creëren wanneer men denkt aan al die slachtoffers, rouwende families, gehandicapten, getraumatiseerde mensen. Het is niet zo simpel om iemand die dit veroorzaakt heeft plots een ander mens te laten worden. Dat leek ons een gebrek aan respect, ongepast voor de omvang van de tragedie. De keuze voor een kind was gelinkt aan de gedachte dat een kind nog niet in die mate verantwoordelijk kan zijn als een volwassene. Hij is nog iemand die onder de invloed van zijn imam verkeert. Wat wij wilden onderzoeken was de diepte van indoctrinatie en hoe moeilijk het is om eruit te geraken.”

Jean-Pierre: “Het is de eerste keer dat men ons die vraag stelt maar je hebt gelijk om ze te stellen. Tot onze verbazing komen dergelijke morele vragen niet aan bod.”

Het is zo moeilijk om het standpunt van slachtoffers in te nemen in films, filmmakers belanden snel bij exploitatie en sadisme wat je als kijker een vuil gevoel geeft.

Luc: “Het voelt vies, ‘glauque’, sinister. Wanneer er één ding is dat we niet willen zijn als filmmakers dan is het gieren. Humanisme en respect zijn belangrijk.”

De Dardenne’s morgen

Na het groepsportret Deux jours, une nuit keerden jullie terug naar één centraal personage in La fille inconnue en Le jeune Ahmed.

Luc: “Ditmaal was in het hoofd van één personage kruipen het nadrukkelijk opzet maar dat zegt niets over toekomstige projecten. We volgen momenteel een piste voor een nieuwe film met op zijn minst twee hoofdpersonages.”

Jean-Pierre: “En hopelijk ook nog wat muziek.”

Een musical in de stijl van Jacques Demy, Une chambre à Seraing?

Jean-Pierre: “Een muzikale komedie, wat denk je daar van?” (lacht)

Deal. Afspraak binnen twee à drie jaar!

Brussel, 10 mei 2019

LE JEUNE AHMED / Regie Jean-Pierre & Luc Dardenne / Scenario Jean-Pierre & Luc Dardenne / Camera Benoit Dervaux / Montage Tristan Meunier / Met Idir Ben Addi, Olivier Bonnaud, Myriem Akheddiou, Victoria Bluck, Claire Bodson, Othmane Moumen / kleur, 84 minuten / België/Frankrijk, 2019 / Distributie: Cinéart / Te zien van 22 mei 2019.