Filmrecensie -

Jafar Panahi’s ‘No bears’: Iraanse ode aan vrijheid en liefde

De Iraanse veroordeelde, opgesloten en ('tijdelijk') weer vrijgelaten cineast Jafar Panahi blijft films maken. Dat is straf gezien zijn werkomstandigheden maar het internationaal met filmprijzen bekroonde ‘No bears’ is ook nog zéér sterke cinema. Met knipoogjes naar ‘Hit the road’ van zijn zoon Panah Panahi en twee parallelle liefdesverhalen over mensen op zoek naar vrijheid.

dinsdag 7 februari 2023 14:17
Spread the love

 

In september 2022 werd Jafar Panahi’s recentste film No bears bij zijn première op het prestigieuze filmfestival van Venetië meteen bekroond met de Special Jury Prize. Even later kreeg de Iraanse cineast, die sinds The white balloon (1995) en The circle (2000) een stevige internationale reputatie heeft opgebouwd, in Chicago een Award for Cinematic Bravery.

Jafar Panahi

Achter de tralies

Geen van die prijzen kon Jafar Panahi (° 1960) zelf in ontvangst nemen want sinds juli zat hij in de beruchte Teheraanse Evingevangenis. Toen hij deze zomer bij de rechtbank ging informeren naar de arrestatie van filmmakers Mohammad Rasoulof (There Is No Evil) en Mostafa Alheamad (Poosteh) werd Panahi zelf opgesloten en kondigde het regime aan dat een eerder uitgesproken zes jaar gevangenisstraf wegens ‘propaganda tegen de Islamitische republiek’ uitgevoerd zou worden.

Panahi bleef in de cel tot hij eind vorige week plots vrijkwam. ‘Tijdelijk’ en op borgtocht heette het. Nadat een poging tot hoger beroep op niets was uitgelopen had de filmmaker besloten om uit protest in hongerstaking te gaan en te stoppen met het nemen van zijn medicatie. “Ik zal in deze toestand blijven tot misschien mijn levenloze lichaam uit de gevangenis wordt bevrijd” was de boodschap die hij via zijn vrouw en zoon (Panah Panahi, regisseur van Hit the road) naar buiten bracht.

Jafar Panahi in 3 Faces

Clandestien filmen

Zover wou het regime het niet laten komen. Maar dat betekent niet dat Panahi ook in alle vrijheid kan gaan doen wat hij eigenlijk het liefst doet, films maken. In 2010 kreeg de cineast die met The circle, Crimson gold (2003) en Offside (2006) reeds kritische film in eigen land verboden zag worden zomaar eventjes twintig jaar werkverbod opgelegd. Waardoor hij This Is Not A Film (2011), Closed curtain (2013), Taxi Teheran (2015), 3 Faces (2018) en No bears (2022) enkel clandestien kon maken.

Dat levert metacinema en straffe films op. Met gevoel voor humor gemaakte werken die commentaar geven op zowel de politieke toestand, de dagelijkse leefomstandigheden in Iran en de human condition. Ook al speelt Jafar Panahi in No bears zichzelf, in narcistisch zelfbeklag vervalt hij niet. De impact van zijn worsteling met de terreur van het regime vormt de onderstroom van dit rond liefde en vrijheidsdrang draaiende verhaal maar de protagonist/verteller torst een zwaar gewicht. Het besef dat zijn persoonlijke strijd impact heeft op anderen. Op zijn geliefden en op zijn volk.

Hit the road van Panah Panahi

Hit the road

Aan het einde van No bears stapt Panahi in zijn auto, aangevuurd door een “Hit the road” van een bevriende dorpeling, om de baan op te gaan. Na het passeren van bloederige gruwel aan een quasi uitgedroogde rivier stopt hij verderop de auto. Voor reflectie en een zwart slotbeeld. De verwijzing naar Hit the road (2021), het met Panahi medewerkers gedraaide tragikomische regiedebuut van zijn zoon Panah Panahi, is ongetwijfeld een knipoog.

Panah Panahi’s roadmovie, geritmeerd door muziek van verbannen Iraanse popmuzikanten, oogt minder bijtend dan wat vaderlief doorgaans serveert maar op speelse wijze belicht deze tocht-met-geleende-auto van een ouderpaar en hun twee kinderen (met een zieke hond) door een desolaat landschap richting Turkse grens de emotionele pijn van een vlucht en afscheid. De jonge Panahi portretteert op melancholische wijze een gezin in de greep van verwarring, verdriet en onzekerheid.

Hit the road van Panah Panahi

Hit the road  is een tegelijk persoonlijk en universeel verhaal gedrenkt in liefde voor filmbeelden en cinema. Door de autoruiten zien we beelden die herinneren aan Abbas Kiarostami (Taste of Cherry) terwijl de oudste zoon Stanley Kubricks 2001: A Space Odyssey uitroept tot beste film ooit, “aan het einde is de astronaut alleen in zijn ruimteschip en reist hij door tijd- en ruimtegrenzen.” Die grenzen zoekt de regiedebutant visueel en narratief op.

Liefde en kunst

De onderliggende vraag van Hit the road, verlaat je je land of niet en hoe ga je om met de impact van die keuze, staat ook centraal in No bears. Jafar Panahi verstrengelt twee liefdesverhalen waarin geliefden in enerzijds landelijk en anderzijds stedelijk gebied te maken krijgen met obstakels, respectievelijk bijgeloof en machtspolitiek. In de openingsbeelden zien we hoe twee Iraanse geliefden in Turkije wachten op paspoorten die hen op weg kunnen zetten naar Parijs. Er blijkt maar één paspoort beschikbaar. Zara weigert echter te vertrekken zolang Bakhtiar niet mee kan.

De camera gaat achteruit en maakt duidelijk dat Panahi via zijn laptop en Skype filmopnamen in Turkije volgt. Hij worstelt met zowel Wifi problemen als met een twijfelende crew. Later vernemen we dat de acteurs dissidenten zijn die licht gefictionaliseerde versies van zichzelf spelen in deze film in de film. Panahi is naar een dorp nabij de Turkse grens getrokken om zo dicht mogelijk bij de set te zijn. Daar geraakt hij echter verwikkeld in een reëel liefdesdrama wanneer de dorpelingen (ten onrechte) vermoeden dat hij foto’s gemaakt heeft waarop een ‘verboden relatie’ tussen twee jongeren te zien zou zijn. De gemoederen geraken danig verhit en Panahi slaagt er niet in de situatie te ontmijnen. Integendeel, het komt tot een escalatie en een tragische vlucht.

No Bears

Emotionele mokerslagen

Ook bij het filmkoppel komt het tot een dramatische ontsporing en zowel de regisseur als zijn crew kunnen (met de camera) enkel achter de feiten aanlopen. Vanop afstand een tragische scène observeren. Pijn voelen en tot reflectie gedwongen worden. Machteloos blijven. Fictie en werkelijkheid lopen hier door elkaar. We kijken naar een film maar ook naar de emotionele realiteit van een filmmaker die zijn verbeelding gebruikt als wapen en overal slachtoffers ziet vallen.

‘De grens’ is een geografische scheidingslijn maar ook een psychologische lijn van angst en twijfel die overgestoken moet worden bij het maken van keuzes. In een poëtische scène vraagt Panahi aan zijn reisgezel tijdens een tocht door de omgeving waar de grens met Turkije nu precies ligt. Wanneer Panahi gewezen wordt op de grond voor zijn voeten deinst hij in een reflex achteruit. Angst vreet aan de ziel.

Jafar Panahi in No Bears

Aan de andere kant van de grens

De verleiding om de grens over te steken is groot voor de geliefden terwijl het voor Panahi zelf nooit een optie was. De regisseur wil in zijn land blijven maar hij wil vooral films maken (eerder dan internationale prijzen winnen liet hij zich al ontvallen). Toch zorgen de vele obstakels ervoor dat de landsgrens en het vertrek thema’s blijven. Naast het verbod en het fysieke gevaar komt daarbij ook twijfel m.b.t. de impact van emigratie in beeld.

In een beklijvende monoloog stelt Zara dat vrijheid in een ander land vinden niet meteen betekent dat je ook gelukkiger wordt wanneer je je eigen land verlaat. Het gras is niet automatisch groener aan de andere kant van de grens. Met No bears geeft Jafar Panahi aan dat hij zich niet zomaar wil laten afschrikken of wegjagen. De beren die hem moeten bang maken wanneer hij op wandel wil gaan blijken niet te bestaan. Waarom moeten mensen zoals ik hun land verlaten? Dat vraagt Panahi zich al van This Is Not A Film tot No bears af.

No Bears van Jafar Panahi

Artistieke missie

Daarbij is de cineast vlijmscherp. Hij toont hoe sociale machtsstructuren inwerken op mensen en relaties, hoe onbegrip en wantrouwen gevoed worden door tradities en hoe een gesloten morele wereldvisie gaat functioneren als een soort gevangenis. De filmmaker die hij is/speelt in No Bears wordt in het afgelegen dorp snel de paria die hij in Teheran al was. Narcistisch zelfbeklag komt gevaarlijk dichtbij maar Panahi vermijdt die valkuil. Hij portretteert zichzelf als een kunstenaar die zo geobsedeerd is door zijn artistieke missie dat hij naast zichzelf ook anderen in gevaar brengt.

Een verwijzing naar de impact van de Iraanse repressie op zijn familie, vrienden en medewerkers. En een weerspiegeling van het gevoel dat hij door zijn isolement ook een beetje een outsider wordt in de samenleving. Het pleit voor de integriteit en de empathie van Jafar Panahi dat hij met het slotbeeld van No Bears voorbij de aanklacht een confrontatie met zijn eigen verantwoordelijkheid, schuldgevoelens en twijfel aangaat. Films maken is magisch onderstreepte Hit the road. Films maken is een obsessie die een vloek kan worden vult No bears aan. Panah en Jafar Panahi tekenen voor straffe Iraanse cinema op de grens van droom en nachtmerrie.

Hit the road van Panah Panahi

NO BEARS (Khers Nist) van Jafar Panahi. Iran, 2022, 107’. Met Jafar Panahi, Naser Hashemi, Vahid Mobaseri, Bakhtiar Panjei, Mina Kavani, Narjes Delaram, Reza Heydari, Javad Siyahi. Scenario Jafar Panahi. Fotografie Amin Jafari. Set design Babk Jajaie Tabrizi. Visuele effecten Hamed Mousavi & Saadat Bastam. Montage Amir Etminan.. Distributie: September Film. Release 8 februari 2023.

HIT THE ROAD (Jaddeh Khaki) van Panah Panahi. Iran, 2021, 93’. Met Pantea Panahiha, Hassan Madjouni, Rayan Sarlak, Amin Simiar. Scenario Panah Panahi. Fotografie Amin Jafari. Muziek Peyman Yazdanian. Montage Amir Etminan & Ashkan Mehri. Distributie dvd: Cherry Pickers.

Hit the road van Panah Panahi

Creative Commons

take down
the paywall
steun ons nu!