Hoe onverwacht de toestroom van vluchtelingen voor sommige Europeanen wel kan lijken, Amnesty International trok jaren geleden al aan de alarmbel. DeVN-Vluchtelingenorganisatie waarschuwde voor het stijgende aantal vluchtelingen, onder meer door de oorlog in Syrië.
Ook de scheepsrampen op de Middellandse Zee zijn niet nieuw. Zo kwamen in oktober 2013 meer dan 500 mannen, vrouwen en kinderen om voor het Italiaanse eiland Lampedusa. Op dat moment besloot Italië om Operatie Mare Nostrum op te starten. De Italiaanse zeemacht begaf zich in internationale wateren om 150.000 mensenlevens te redden.
Angst voor aanzuigeffect zorgt voor zware dodentol
Eind 2014 verklaarde het land echter dat het deze verantwoordelijkheid niet langer alleen op zich kon nemen. Mare Nostrum werd stopgezet en een veel zwakkere Europese Frontex-operatie Triton kwam in de plaats. Triton had noch de capaciteit, noch de bevoegdheid om drenkelingen op te sporen en te redden. De focus lag vooral op grensbewaking. Meer zoek- en reddingsoperaties zouden immers een aanzuigeffect hebben, luidde het. Deze veronderstelling bleek niet te kloppen.
De zoek- en reddingsoperaties waren dan wel gestopt, dat gold niet voor de conflicten, armoede en vervolging die de vluchtelingen en migranten ontvluchtten. De tocht over de Middellandse Zee werd gevaarlijker, maar toch zagen meer dan 27.000 mensen in de eerste maanden van 2015 geen andere uitweg. Ze waagden zich in gevaarlijke bootjes op zoek naar een veilige plek. Niet iedereen haalde de overkant.
Een triest dieptepunt was de dubbele schipbreuk in april, toen in één week meer dan duizend mensen om het leven kwamen. In Brussel hield Amnesty samen met andere organisaties een rouwstoet om deze bootvluchtelingen te herdenken en om een grootschalige reddingsoperatie te eisen. Eind mei namen de Europese leiders eindelijk de beslissing om operatie Triton uit te breiden. De verdriedubbeling van de middelen was een succes. Hoewel het aantal vluchtelingen en migranten verder steeg, daalde het aantal slachtoffers drastisch.
Gevaarlijke Balkanroute
Toch blijven mensen sterven op weg naar veiligheid in Europa. Bovendien lijkt Europa veel minder veilig dan gehoopt. Door een slechte planning, een ineffectief gebruik van EU-geld en de crisis kan Griekenland de instroom nauwelijks aan. Migranten kunnen zich niet laten registreren, worden zelfs aangevallen en de opvang is ondermaats. Velen trekken via de Balkanroute verder Europa in, op zoek naar betere omstandigheden, dikwijls richting Duitsland. Deze landroute is echter allesbehalve veiliger dan de zeeroute.
Onderweg door Macedonië, Servië en Hongarije worden vluchtelingen en migranten uitgebuit, mishandeld en soms zelfs teruggestuurd. Deze landen zijn niet bang om geweld, traangas en rubberkogels in te zetten om de migranten tegen te houden. Hongarije gaat hierin het verst, door een 175-kilometerlange muur te bouwen aan haar grens en door de illegale toegang tot haar grondgebied strafbaar te maken met drie jaar cel. In de praktijk laat het land amper nog asielzoekers toe en stuurt het hen terug naar Servië.
Chaos aan de grens
Oorspronkelijk zorgt dit voor chaos aan de grens, waarbij de politie mensen hardhandig aanpakt en kinderen hun ouders kwijtraken. Eind december komt er een klein sprankeltje hoop wanneer de Europese Commissie en het Parlement stappen ondernemen tegen deze praktijken. De Commissie geeft het signaal aan Hongarije dat het zich niet zomaar kan omvormen tot een staat waar vluchtelingen en asielzoekers geen rechten hebben. Maar ook voor de andere landen in Europa moet het duidelijk zijn dat ze hun engagementen moeten nakomen als het gaat over rechten van asielzoekers.
Pogingen om vluchtelingen en asielzoekers tegen te houden met hekken blijken, net als in Turkije en Spanje, nutteloos. Door een gebrek aan veilige en legale toegang tot Europees grondgebied, zien asielzoekers zich gedwongen om dan maar via een andere route te proberen. Kroatië en Slovenië zien plots duizenden mensen aan hun grenzen die het land willen doorkruisen.
Net als andere landen proberen ze de verantwoordelijkheid van zich af te schuiven in plaats van vluchtelingen en asielzoekers te beschermen. Sinds eind november heeft Macedonië de grens dan weer helemaal afgesloten. Enkel Afghanen, Syriërs en Iraki’s mogen door. Andere nationaliteiten worden per bus teruggebracht naar Athene, hoewel ook daar de opvang ondermaats is.
Europa schiet wakker
Begin september maakt het beeld van een verdronken kleuter de wereld stil. De duizenden mannen, vrouwen en kinderen die net als Aylan verdronken, krijgen nu een gezicht. Twee weken later komen de Europese leiders tot een voorzichtig akkoordover de spreiding van asielzoekers in Europa. Europese landen beloven – helaas vrijblijvend – om 160.000 vluchtelingen uit Italië en Griekenland te verspreiden over de rest van Europa. De uitvoering van dit akkoord gaat tergend traag en de Fort-Europamentaliteit blijft bestaan. Europa veilig en legaal bereiken, blijft voor vluchtelingen haast onmogelijk.
De burgersolidariteit is enorm. In Griekenland en Hongarije proberen burgers in te springen waar de overheid tekortschiet, in Duitsland verwelkomen buurtbewoners de nieuwe asielzoekers en overal in Europa zijn er solidariteitsmarsen. Zo ook in Brussel, waar meer dan 15.000 mensen op straat komen voor een betere opvang van vluchtelingen. Op 14 oktober zet Amnesty International deze eis kracht bij op de overhandiging van 40.000 handtekeningen aan het kabinet Michel.
Fort Europa
De Europese leiders nemen verdere stappen als reactie op de wereldwijde vluchtelingencrisis, maar deze blijven problematisch. Zo is er het migratie-akkoord tussen de EU en Turkije. Turkije herbergt de meeste vluchtelingen in de wereld, waaronder zo’n 2,2 miljoen geregistreerde Syrische vluchtelingen en ongeveer 230.000 asielzoekers uit andere landen.
In november belooft Europa 3 miljard euro om de humanitaire situatie voor vluchtelingen en asielzoekers in het land te verbeteren. Turkije belooft op zijn beurt om de maatregelen te versterken om de migratiestroom naar de EU in te dijken. Sinds de onderhandelingen met Turkije gestart zijn, stelt Amnesty echter ernstige mensenrechtenschendingen vast op Turks territorium. Zo sluit het land asielzoekers onrechtmatig op en dwingt het hen om terug te keren naar Syrië en Irak. Door Turkije in te schakelen als poortwachter van Europa in de vluchtelingencrisis, riskeert de EU medeplichtigheid aan deze mensenrechtenschendingen.
Op naar 2016
Duizenden migranten zullen het nieuwe jaar inzetten in mineur, aan een grensovergang in de Balkan, in een mensonwaardig ‘opvangcentrum’ in Griekenland, in een overbevolkt vluchtelingenkamp in Libanon, misschien in een gammel bootje tussen Turkije en Lesbos.
In het VN-Vluchtelingenverdrag hebben 144 landen wereldwijd afgesproken dat iedereen recht heeft om asiel aan te vragen, en dat wie op de vlucht is voor oorlog of vervolging, beschermd moet worden. Toch lijken Europese landen er alles aan te doen om deze belofte niet te moeten nakomen. Ze schijnen te geloven dat door grenzen hermetisch af te sluiten, de vluchtelingenstroom zal stoppen. Daarbij negeren ze dat deze maatregelen er alleen maar voor zorgen dat migranten nog gevaarlijkere en langere routes nemen, op zoek naar veiligheid.
Wat wensen wij Europa, en vooral de vluchtelingen en asielzoekers, in 2016? Dat Europa erin slaagt om de vluchtelingenstroom op een geordende manier aan te pakken, met respect voor elk individu. Dat vluchtelingen en asielzoekers asiel kunnen aanvragen en op een menswaardige opvang kunnen rekenen. En dat Europa veilige en legale migratiekanalen voorziet, zodat het niet meer nodig is om je leven te riskeren om Europa te bereiken.
Anne Claeys is beleidsverantwoordelijke bij Amnesty International
