1981. De grootste aula aan de Gentse
Blandijnberg puilde uit van de studenten want Ivan Illich, de Oostenrijkse
uitgetreden priester en filosoof, kwam spreken over Deschooling society, een van zijn spraakmakende boeken. Ik was een van de toehoorders. De polyglotte, slanke man was in de
jaren zeventig een goeroe van de protestgeneratie en genoot in linkse kringen
groot aanzien.

Trek dat onderwijs uit dat
geïnstitutionaliseerd kader, betoogde Illich, want
zo ontstaat het bederf van het beste en dat is het ergste. Die basisstelling
ontwikkelde Illich niet alleen in verband met onderwijs; ook de medische
wereld, het verkeer, de techniek en het aanwenden van energie ontsnapten niet
aan zijn kritiek. De monopolievorming binnen de farmaceutische industrie is een
mooie illustratie van zijn basistelling. Een initiatief dat oorspronkelijk
bedoeld was om burgers een goede gezondheid te bezorgen, probeert nu aan de
burgers zoveel mogelijk nieuwe en vaak zeer discutabele producten op te dringen.

Illich bracht echter niet alleen kritiek,
hij had ook alternatieven klaar. In Tools
for conviviality, vertaald als Naar
een nieuwe levensstijl. Voorwaarden voor gelukkiger samenleven, stelt hij sociale
werktuigen voor waarmee burgers hun samenleving democratisch kunnen opbouwen. Illich
gebruikt bewust een zeer brede definitie van ‘werktuigen’, die zowel
huisvesting, rechtssysteem, gezondheidszorg, onderwijssysteem als het politieke
bestel omvatten.

Steenachtige aarde

Illichs ideeën werden onlangs terug
geactualiseerd door filosoof Sylvain De Bleeckere en architect Roel De Ridder
die in hun
boek Het open kerkgebouw convivialiteit als uitgangpunt nemen om de
vrijgekomen kerkruimtes op een democratische buurtgerichte manier een nieuw
leven te bezorgen. Toch prijs ik me gelukkig om de maatschappijkritische Illich
life te hebben kunnen meemaken, want gaandeweg
– de tijdgeest was aan het veranderen – begonnen de zaden van zijn boodschap
steeds meer op steenachtige aarde te vallen.

Zo drukte de Nederlandse filosoof Hans
Achterhuis het uit, die de inleiding schreef voor De rivieren ten noorden van de
toekomst en die bevriend was met de Oostenrijker. Vanaf het midden
van de jaren tachtig vond er een omslag in het denken
van Ivan Illich plaats. In De rivieren ten noorden van de toekomst
spreekt vooral de theoloog en historicus die zich had teruggetrokken met
teksten uit de twaalfde eeuw, waar volgens hem de wortels van de moderne instituties gegroeid zijn. Vandaar de
ondertitel van dit boek: ‘laatste gesprekken over religie en samenleving met
David Caley’, een Canadese radiomaker die Illich ook in de jaren tachtig had
leren kennen.

Theoloog
en historicus

Wie in De rivieren ten noorden van de toekomst
de maatschappijcriticus en combattieve pleiter voor een andere levensstijl
verwacht, komt bedrogen uit. Caley spreekt met Ivan Illich over zijn stelling
dat de specifieke eigenheid van de moderne maatschappij alleen kan worden
begrepen als het resultaat van een perverse poging om de christelijke boodschap
te institutionaliseren. Om dat te illustreren zegt Illich dat volgens hem de
parabel van de barmhartige Samaritaan verkeerd geïnterpreteerd wordt. De goede
Samaritaan helpt zijn naaste, maar wie is dat?

Illich: ‘Wat Jezus zei, zo begrijp ik het
althans, was: mijn naaste is wie ik als naaste kies, niet wie ik als naaste
moet kiezen. Wie mijn naaste zou moeten zijn, laat zich op geen enkele wijze
categoriseren.’ En hij besluit: ‘Wij moeten ons vandaag de Samaritaan
voorstellen als een Palestijn die een gewone Jood te hulp schiet. Hij is iemand
die niet alleen afwijkt van de ethische voorkeur om voor zijn mensen op te
komen, maar die een soort verraad pleegt door zich om een vijand te bekommeren.’
Met deze benadering komt Illich zeer dicht bij het werk van de Franse filosoof Emannuel
Levinas en de petite bonté, de kleine
goedheid, van de mens die zich aangesproken voelt door het ‘gelaat van de
andere’.

Het
bederf van het beste

De neerslag van al die gesprekken tussen
Illich en Caley is de kern van het eerste en omvangrijkste deel van dit boek
dat niet toevallig ‘Het bederf van het beste is het ergste’ heet. Caley heeft
de urenlange monologen van Illich over theologische onderwerpen opgetekend en
in de ik-vorm laten staan. Enkele jaren voor zijn dood in 2002, Illich was toen
al ziek, maakte Caley een nieuwe radioserie met Illich die, achteraf
uitgeschreven in de vraag-en-antwoord-vorm, als nabeschouwing in een tweede
deel van dit boek is opgenomen en dat daardoor gemakkelijker leest dan het eerste
deel. 

Waar komt die prachtige titel De
rivieren ten noorden van de toekomst vandaan? Het is een verwijzing naar
een gedicht van Paul Celan die Illich erg bewonderde. Het gedicht spreekt over
een hoop op een ‘nog-niet’, een tijd en plaats die niet bereikbaar zijn door
een eenvoudige projectie vanuit het heden, aangezien het ten noorden van de
toekomst ligt. Het had ook een uitspraak van Ernst Bloch, de filosoof van de
hoop, kunnen geweest zijn.

‘De toekomst is een mensenverslindende
afgod,’ noteerde Caley uit de mond van Illich. ‘Instituties hebben een
toekomst… mensen hebben die niet. Mensen hebben alleen hoop.’ Caley besluit
zeer mooi: ‘De toekomst als idool verzwelgt het enige ogenblik waarin de hemel
ons kan overkomen: het heden. In het vooruitzien trachten we de dag van morgen
af te dwingen, hoop breidt het heden uit en laat een toekomst ontstaan ten noorden
van de toekomst.’

Ondanks de zeer grote journalistieke
inspanningen van David Caley is dit geen gemakkelijk boek geworden, maar wel de
boeiende getuigenis – Caley spreekt zelfs van een testament – van een zoekende
mens die als historicus en theoloog diepe wegen van de geest heeft verkend. Het
is zonder meer de grote verdienste van uitgeverij Pelckmans, en van Paul Beliën
en Leon Otto De Vries als vertalers, dat dit Illich-testament nu ook in het
Nederlands beschikbaar is.

Ivan
Illich, De rivieren ten noorden van de toekomst, laatste gesprekken over
religie en samenleving met David Cayley, Pelckmans/Klement, Kalmthout,
2014, 271 blz. ISBN 978-90-289-7888-1