‘Als iets de zeden verzacht, dan is het wel livemuziek’, klinkt het in de intro. Sioen en gitarist Tom Goethals zetten samen de avond in. Eerste sprekers van dienst: hematoloog Tessa Kerre (UGent / UZGent) en gedelegeerd bestuurder van UZ Gent Eric Mortier. Als gemene deler het nieuwe boek Gezond en wel, met dank aan de wetenschap!

Dit leesvoer ontstond vanuit de vraag wat vandaag nu eigenlijk nog betrouwbare kennis is inzake gezondheid, verstaanbaar voor leken, inzetbaar op individueel niveau, maar ook een aanzet tot meer dialoog tussen zorgvrager en zorgverlener. Een boek als bruggenbouwer, met andere woorden. Volgens Mortier voldoet veel informatie die vandaag circuleert niet aan de kwaliteitstoets, zeker met dokter Google in het achterhoofd. Dat het boven alles duidelijk moet zijn voor iedereen, onderstreept Kerre, die onder meer haar eigen ouders als proefkonijnen gebruikte tijdens het schrijfproces.

‘Artsen moeten empathisch worden en dat kunnen ze leren door boeken te lezen’, aldus Kerre, die Over ziek zijn meebracht om precies dat te illustreren. Uit die recente vertaling van Virginia Woolfs On being ill door Uitgeverij HetMoet leest Steppe een raak en rakend fragment voor over de overweldigende mentale veranderingen die ziekte met zich kan meebrengen, over de vraag waarom ziek zijn nooit is uitgegroeid tot een van de belangrijkste literaire thema’s.

Kerre werd naar eigen zeggen omver geblazen door dit boek omdat het op wonderbaarlijke wijze uitlegt wat ziek zijn met een mens kan doen en hoe we gezondheid definiëren als de afwezigheid van precies dat ziek zijn. Woolf beschrijft volgens haar pakkend hoe echt goed ziek worden en je daarna weer beter voelen, doet beseffen wat een weelde het is om je gezond te kunnen voelen. (Dat in deze uitgave ook een essay over ziek zijn van de Nederlandse dichter des vaderlands Lieke Marsman werd opgenomen, maakt haar dubbel en dik een aanrader om te lezen.)

Eric Mortier, Lies Steppe en Tessa Kerre (UZ Gent)

Het doet ertoe

Dat gezondheid ons massaal bezighoudt, zeker in deze tijden, beseft de volgende spreker als geen ander. Volgens medisch filosoof Ignaas Devisch (UGent) neemt het belang alleen maar toe omdat er steeds meer mogelijkheden zijn om er iets mee te doen. ‘Hoe meer je weet, hoe meer je jezelf de vraag kan stellen wat je kan doen met die kennis?’, klinkt het. Alleen is de vraag natuurlijk of mensen effectief wel willen weten of en wanneer iets mogelijk fout zou kunnen lopen?

“Als je een goed gesprek wil hebben, begin over gezondheid” – Ignaas Devisch

Op de vraag of onze gezondheidszorg niet nog steeds behoorlijk elitair is, reageert Devisch met ‘ongewild wel’. De reden daarvoor is dat kennisoverdracht de basis vormt en lang niet iedereen in staat is om die informatie zomaar correct te interpreteren of goed te plaatsen. In die zin zijn het dus vooral de al goed geïnformeerden die zich nog meer zullen informeren, terwijl de mensen die idealiter meer inzicht nodig hebben doorgaans veel moeilijker te bereiken zijn.

Daardoor wordt de toplaag van de samenleving nog steeds veel sneller aangesproken. Belangrijk, volgens deze ethicus, is dat hier voldoende aandacht voor is in de opleiding van artsen, zodat ze gericht zijn op het bereiken van mensen vanuit hun leefwereld en hen zo meer gaan betrekken bij beslissingen rond gezondheid. Als drempelverlagend voorbeeld haalt hij de Gentse wijkgezondheidscentra aan, waarin zorg op wijkniveau tot bij de mensen wordt gebracht. ‘Een beetje zoals Mozes en de berg.’

Dat er vandaag veel druk ligt op gezond zijn, wordt geïllustreerd met het voorbeeld van de verschuiving in hoe sociale status en gezondheid verweven zijn. Terwijl in een vorig tijdperk dikke buiken het toonbeeld waren van je weelde, is dat vandaag het hebben van enkele fitnessabonnementen en een personal trainer. Of anders: het etaleren van controle te hebben over je leven.

‘Je kan gezondheid echter niet reduceren tot wat mensen er zelf van maken, het is maar een heel klein stukje van een breed verhaal’, stelt Devisch. Het gaat veel verder dan het individu, waardoor ziekte ook niet gezien mag worden als een persoonlijk falen. De directe omgeving en de bredere samenleving spelen daarin een cruciale rol. Wat is de maatschappelijke plaats van gezondheid en welke aansturingen geeft ons systeem?

‘Het is vandaag nog altijd makkelijker om ongezond te leven. Denk maar aan de krantenwinkel, wat ligt daar aan de toog? Of aan de kassa van de supermarkt? Ongezond, goedkoop en vlot ter beschikking. Je moet veel meer moeite doen om gezonde keuzes te maken. Gezonde alternatieven toegankelijker en betaalbaarder maken: daar mag best wat beweging in komen’, besluit Devisch.

Medisch filosoof Ignaas Devisch (UZ Gent)

Zorgverleners van de ziel

Ook Frederik Sioen komt na zijn muzikaal intermezzo even in de gespreksstoel zitten bij Lies Steppe. Met zichtbaar genot op zijn snoet vertelt hij over hoe muziek spelen een manier is om je hart op te halen. ‘Is muzikant zijn ook een beetje topsport?’, klinkt de vraag. ‘Ja, je moet in vorm zijn, mentaal klaar zijn en je ambacht ernstig nemen, maar ik ben ergens in een vat van energie gevallen, denk ik’, deelt Sioen, die zich spontaan afvraagt in welke mate we als mens zelf de limieten niet soms gaan opzoeken. ‘Je kan ook uitgaan om volledig kapot te gaan, om jezelf in het rood te duwen. Dat inspireert me wel, dat je soms net de ongezondheid in gezondheid opzoekt.’

“Je kan lang alleen zijn, maar met een boek of muziek of film ben je niet eenzaam.” – Sioen

De essentie van muziek is voor hem toch het publiek: ‘Je kan niet blijven creëren zonder de ontmoeting. We moeten onze rol kunnen spelen als kunstenaar. Er zit iets zorgzaams in cultuur, het levert een bijdrage aan het mentale. We zijn zorgverleners voor de ziel.’

Frederik Sioen en Tom Goethals (UZ Gent)

Zonde in gezondheid

Nu het toch al over mentale gezondheid gaat, mag ook directeur van het Vlaams Expertisecentrum Suïcidepreventie (VLESP) en klinisch psychologe Gwendolyn Portzky zich wagen aan wat reflectie. ‘Het kopke is heel belangrijk en kan het ons behoorlijk moeilijk maken’, klinkt het treffend. Op de vraag van Steppe wat we kunnen doen om die mentale gezondheid te vrijwaren, antwoordt ze: ‘Heel veel, maar wat precies is zeer verschillend van persoon tot persoon. Het gaat erom wat voor jou als mens belangrijk is. Er is niet één algemene regel. Erkenning krijgen voor de pijn en het lijden is een eerste stap. Dan pas kan je connectie maken.’

“We zitten met schaamte om hulp te zoeken, schaamte om het niet alleen aan te kunnen.” – Gwendolyn Portzky

Ze benadrukt dat het stigma op het psychisch moeilijk hebben zo ontzettend groot blijft en roept dan ook op om het belang van mentale gezondheid in de samenleving uitdrukkelijk te benadrukken. ‘We houden ons veel te flink, terwijl het net sterk is om samen met anderen naar een probleem te kijken, om de blik op onszelf te verruimen en je zo bewust te worden van wat je nodig hebt.’ Als je weet dat 1 op 4 ooit in z’n leven door een zware psychische periode gaat, moeten we dringend af van ‘niet trunten, hard werken en ons plan vooral alleen trekken.’

Voor deze hoofddocent medische psychologie (UGent) mag die bewustwording gerust een vaardigheid worden die ook het onderwijs doordrenkt. ‘We leren heel veel, maar we leren vooral om intellectueel sterker te worden in de hoop op een mooie job, of onze vaardigheden aan te scherpen om later goed werk te leveren. Wat met mentale vaardigheden?’ Ze haalt daarbij het voorbeeld aan van Australië, waar al van in de kleuterschool aandacht gaat naar mentale gezondheid. ‘Als je huisdiertje sterft, wat kan je dan allemaal voelen? We merken dat volwassenen het vandaag zelfs moeilijk hebben met het benoemen van hun basisemoties. Ze zeggen dan ‘ik voel me ongemakkelijk’, maar wat is dat precies?’

De beste preventie volgens Portzky: het al heel vroeg bespreekbaar maken. En dat die preventie broodnodig is, daarvan getuigen ook de suïcidecijfers in Vlaanderen. Hoewel de resultaten van het tweede Vlaams Actieplan Suïcidepreventie (2000-2018) getuigen van een daling met 26 procent, is het maar de vraag hoe zwaar de impact van corona zal zijn op deze evolutie. ‘Aan de positieve kant, deze pandemie heeft mentale gezondheid wel op de kaart gezet.’

Wat ze zelf al leerde van haar patiënten: dat het verlichtend is om te delen en dat je kwetsbaar durven opstellen een uitdagend leerproces is. Op de vraag wat gezondheid voor haar persoonlijk betekent, reageert ze tot slot: ‘Zorg dragen voor mijn lichaam, maar daarnaast ook genieten, liefst samen met anderen, en daar horen lekker eten en een glaasje wijn zeker bij. Dan beland je in de juiste sfeer om minder aan de oppervlakte te blijven, om echte verbinding te vinden.’

Lies Steppe en Gwendolyn Portzky (UZ Gent)

Slapeloos

Met een jaar of tien slapeloosheid op de teller en haar vers boek Slaap vatten. Hoe een slapeloze de nacht terugwon is Bregje Hofstede (De Correspondent) een ideale gesprekspartner om deze avond nog meer te verrijken. Ze omschrijft zichzelf als een functionerend wrak, iemand die alle mogelijke slaaptips en -therapieën geprobeerd heeft. Dat de media bol staat van adviezen voor insomniacs maakt het nog moeilijker om niet ten onder te gaan aan de druk om goed te slapen.

“Jij doet iets fout of het foutje zit in jou. Alsof de wereld om je heen er vooral niks mee te maken heeft?” – Bregje Hofstede

‘Een kop in de krant die me zeer is bijgebleven: Slaap of sterf. Ik wilde zo graag slapen dat het me helemaal niet meer lukte. Ik weet nog dat ik bij de huisarts zat en een hele vragenlijst had doorlopen. De conclusie was dat ik twee opties had om uit te kiezen: een slaapstoornis of een angststoornis. De overlap is blijkbaar gigantisch’, vertelt ze. Ter illustratie haalt ze het feit aan dat slaapmiddelen en angstremmers nog meer als zoete broodjes verkopen sinds het losbarsten van de pandemie.

Tijd voor een fragment uit haar boek (ik probeer even mijn notities te ontcijferen om de kerngedachten te vatten):

Er is iets mis met slapelozen. Ofwel schiet je slaaphygiëne tekort, ofwel doen je hersenen iets abnormaals. Heeft 1 op de 9 dan gewoon de pech een kapot stresssysteem te hebben of is er toch iets structureels aan de hand? Ze vergelijkt het met auto’s op de weg, waarvan 1 op de 9 uit de bocht vliegt. Misschien kijken we dan toch beter even naar de weg waar een vreemde bocht in zit, in plaats van naar het individuele rijgedrag?

Die bocht kan bovendien vele vormen hebben. In haar boekonderzoek ontdekte Hofstede dat eenzaamheid, armoede, financiële druk, laaggeschoold zijn en dus vaak minder gunstige werkomstandigheden hebben, wonen in een leefomgeving zonder groen, … allemaal factoren zijn die mensen sneller slapeloos achterlaten.

Hoe ze het roer zelf omgooide? ‘Ik ruilde mijn Amsterdamse kamer in voor een krakkemikkig huis midden op het Franse platteland. Geen deadline meer voor een te hoge huur, mijn werk kan ik vanop afstand doen. Gelukkig had ik de vrijheid daartoe.’ Het politiek verhaal hierachter: minder druk zetten op het individu.

Of ze zelf een ultieme tip heeft? ‘Give yourself a break, het ligt niet aan de kruidenthee die je (niet) drinkt en ook niet aan je levensstijl, maar meer aan de grote vragen in je leven’, concludeert Bregje Hofstede, die zichzelf vandaag vooral ziet als ‘een minder knorrig mens’.

Lies Steppe en Bregje Hofstede (UZ Gent)

Hoogste goed?

Om de avond af te ronden keert Eric Mortier nog eens terug voor een meer filosofische uitstap. Wat is ware kennis in de geneeskunde? Waar ligt de grote zekerheid? Voor hem is het een kwestie van een goede relatie opbouwen met patiënten om van daaruit het nodige vertrouwen te kunnen ontlenen. ‘Mensen moeten geloof hechten aan de boodschap die de ‘autoriteit’ brengt, maar dat mandaat moet je eerst wel krijgen’, aldus Mortier.

“Gezondheid is bij lange niet ons hoogste goed, het is een instrument om iets anders te doen.” – Eric Mortier

Voor hem is gezondheid alvast niet ons hoogste goed, en autonomie trouwens ook niet: ‘Onze identiteit vormt zich in de relatie met de ander. Of om Nietschze te citeren: Om alleen te leven moet je een god zijn of een dier.’ Gezond zijn is dus een middel om er te kunnen zijn voor anderen, veel minder een doel op zich: ‘De allerbelangrijkste vraag is: wat kunnen we voor een ander betekenen? Daarin is gezondheid wel belangrijk, maar je moet het de plaats geven die het verdient en niet meer dan dat.’

Waarop Bregje Hofstede nog aanvult: ‘Gezondheid is inderdaad een middel, alleen heb ik het gevoel dat het nu vaak louter wordt ingezet om te presteren en niet om te zorgen voor anderen.’ Ze geeft daarbij het voorbeeld van bedrijven die hun personeel een smartwatch geven om ook ‘s nachts te dragen. Wie braaf genoeg slaapt, krijgt een bonus. ‘Alsof slaap louter een goedkope manier zou zijn om de productiviteit omhoog te stuwen.’

Kwetsbare mens

‘Een van de problemen in de gezondheidszorg is het idee dat we de kwetsbaarheid volledig zouden moeten wegnemen. Dat is inherent aan de mens’, stelt Mortier. Het is een kwestie van een evenwicht vinden binnen ons maatschappelijk weefsel tussen fataliteit (er kan u iets overkomen), collectiviteit (structurele maatregelen die preventief werken), opvoeding en onderwijs.

‘Iedereen moet welkom zijn in de zorg, ook als je er een zootje van hebt gemaakt’, luidt het besluit.

Sioen sluit de avond af met Pharaoh.

Markeer 14 december alvast in je agenda, want dan vindt de volgende editie van Denk Zorg plaats.

Meer leesvoer:

• Zouden we beter wat pessimistischer zijn?
• Stigma’s ga je tegen door kennismaking (vinden Dirk De Wachter en Manu Keirse)
• Profiteurs! Hoe hardnekkig is dit beeld van langdurig zieken?

Tot schrijfs

Lynn Formesyn