Erg moeilijk om te zeggen wat het gaat worden. Peilers spreken elkaar tegen en lijken het in de grond van hun hart niet te weten. Wat nu echter al vaststaat is dat het geen eerlijk referendum gaat worden. Alleen al omdat het plaatsvindt onder de na de mislukte staatsgreep van vorig jaar afgekondigde noodtoestand is dat godsonmogelijk.

Intimidatie en geweld

Daar blijft het niet bij. Wie in Turkije campagne voert voor ‘nee’ loopt grote kans om met intimidatie en geweld bejegend te worden. Door de politie, of door sympathisanten van de regerende Partij voor Gerechtigheid en Ontwikkeling (AKP). 

‘Ja’ krijgt daarentegen alle ruimte. Kosten nog moeite worden gespaard. Die kosten doen de AKP overigens geen pijn, want de ja-campagne wordt voor een groot deel vanuit de staatskas gefinancierd. Turkse belastingbetalers die geen boodschap hebben aan een supermachtig presidentschap betalen er dus ook aan mee.

Tv

Daarnaast is er de nagenoeg volledige greep van de AKP over de media. Met voorop uiteraard de tv, want daarmee wordt de AKP-achterban in de eerste plaats van informatie voorzien. Zet het apparaat aan en de kans is levensgroot dat president Erdogan of zijn grootvizier Yildirim in beeld verschijnt. Tegenstanders van de nieuwe grondwet stukken minder, of in het geval van de pro-Koerdische Democratische Volkspartij (HDP) helemaal niet. De leiders daarvan zitten immers in de gevangenis. Om allerlei drogredenen, maar in werkelijkheid omdat ze zich al in een vroeg stadium uitspraken tegen een presidentieel systeem.

De psychologische goocheldoos wordt eveneens ingezet om het ja-woord er bij het publiek in te rammen. Een bizar voorbeeld: als op de tv een kanaal te lang op staat diende voorheen op o.k. geklikt te worden om te voorkomen dat het ontvangapparaat op standbye sloeg. Sinds kort staat er geen o.k. meer, maar ‘evet’ (ja). Onderschat het effect niet van dit soort trucs bij een publiek dat daar ontvankelijk voor is.

Hoe kan onder dergelijke omstandigheden in hemelsnaam sprake zijn van een eerlijk referendum? Doet er niet toe voor Erdogan. Het doel heiligt de middelen altijd voor machiavellistische politici (*). 

Democratisch 

Ik heb ondertussen diverse verkiezingen meegemaakt in Turkije en ook een referendum (dat van 2010). Op basis van Europese maatstaven verdienden die qua eerlijkheid niet in alle opzichten de schoonheidsprijs, maar zoals het er nu aan toe gaat maakte ik niet eerder mee.

Gaat het dan wel een democratisch referendum worden? Erdogan meent Europa de les te kunnen lezen over democratie, dus je zou denken dat het daarmee wel snor zit. Niet dus. 

Op zich lijkt niets democratischer dan een referendum, maar in de praktijk ligt het vaak anders. Echt democratisch kan het alleen zijn in ontwikkelde democratieën met garanties tegen intimidatie van stemmers. Is daar niet of onvoldoende sprake van dan treedt ‘de paradox van het referendum’ in werking.

Totalitaire regimes zijn verzot op referenda om hun repressieve beleid te legitimeren. Laten we niet vergeten dat Mussolini (1934), Hitler (1936), Franco (1947), Marcos (1973) en Evren – de juntaleider na de staatsgreep van 1980 in Turkije – ook referenda hielden. Even grote democraten als Erdogan zullen we maar zeggen … 

Haatcampagne

Verder is een referendum niet zo democratisch als het klinkt wanneer stemmers eenzijdig gebombardeerd worden met propaganda, waardoor de balans ontbreekt om tot een overwogen keuze te komen. Precies dus wat zich nu bij het referendum in Turkije manifesteert. 

Onderzoeken wijzen uit dat de achterban van de AKP niet of nauwelijks op de hoogte is van wat de nieuwe grondwet en het presidentieel systeem inhoudt.

Erdogan zet zich ook nauwelijks in om uit te leggen wat het presidentieel systeem behelst en waarom het een antwoord op de problemen in Turkije zou zijn. Daar is zijn campagne ook niet op gericht. In plaats daarvan draait hij een haatcampagne af om op lagere instincten te appelleren. Angst is het sleutelwoord. Tegenstanders van een presidentieel systeem ‘a la Turca’ worden geassocieerd met de door de AKP benoemde vijanden van Turkije. Soms zijn dat echte vijanden, maar veel vaker fictieve. Ze worden gezocht binnen de Turkse grenzen, maar vooral ook in het buitenland. 

Kruistocht

Met name door de situatie in Syrië is de verstandhouding met de VS en Rusland te gecompliceerd voor de AKP om beide supermachten als pispaal te gebruiken. Daarmee blijft alleen de EU over om haat op te projecteren. Na de laatste weken behoeft het geen uiteenzetting meer wat Erdogan en zijn adviseur Yigit Bulut over de Europese landen kieperden, maar dat stel weet van geen ophouden.

De Paus moet het nu ook ontgelden. Die had een ontmoeting met vertegenwoordigers van Europese landen. Niets bijzonders, maar in de paranoïde mindframe van Erdogan en Bulut wordt het de voorbereiding van een ‘kruistocht’ tegen Turkije. “De kruisvaarders-alliantie toont zijn gezicht”, zei hij. Zonder enig bewijs, maar dat hoeft niet, want zoals ik in mijn vorige artikel al schreef is het onderbouwen van een bewering iets voor mietjes in AKP-kringen.

Abdullah

Met het woord “kruistocht” sluit Erdogan aan bij jihadisten als van al-Qaeda en de Islamitische Staat (IS), die westerlingen bij voorkeur als ‘kruisvaarders’ wegzetten. Deze door hemzelf gelegde associatie kreeg extra betekenis door een recentelijk gelekte memo van koning Abdullah. Daarin schreef het staatshoofd van Jordanië dat Erdogan jihadisten naar Europa stuurt en een ‘radicaal islamitische oplossing’ voor de regio nastreeft.

Toch zijn het de Europese landen die voor Erdogan aan de kant van terroristen staan. Zelf kan hij daar nimmer op betrapt worden, vindt hij. Alsof Hamas, dat door aan de AKP verbonden organisaties wordt gesteund, nooit een aanslag pleegde. Vorige maand nog werd in Israël het hoofd van de Turkse organisatie voor samenwerking en coördinatie (TIKA) gearresteerd op verdenking van het doorsluizen van fondsen naar terroristische organisaties.

Albanië

TIKA werd ook genoemd in een angstaanjagende, uit Albanië afkomstige anekdote. Daar werd drie maanden geleden een onderwijzeres gearresteerd omdat ze haar leerlingen propaganda voor IS aanbood. De school in kwestie werd met Turks geld gebouwd en Erdogan was via een videoconferentie bij de door TIKA wereldkundig gemaakte opening ervan betrokken. Betrokkenen van het Turkse presidium voor religieuze zaken (Diyanet) bezochten de school in Albanië regelmatig.

Dan hoor ik van Erdogan dat Turkije onder zijn aanvoering tegen alle terroristen strijdt en dat een presidentieel systeem in dat kader hoogst noodzakelijk is. Ja hoor, denk ik dan.

Maar goed, twee weken dus en dan is het zo ver. In de tussenliggende tijd zal Erdogan zich er zeker niet aan herinneren dat hij in de jaren van zijn premierschap vond dat de president te veel macht had …

(*) Machiavellisme vormen voor psychiaters samen met psychopathie en narcisme de zogenaamde ‘dark triad’ noemen.

Volg Peter Edel op Twitter 

Peter Edel is schrijver van De diepte van de Bosporus, een politieke biografie van Turkije (2012, Uitgeverij EPO, Antwerpen)