De Amerikaanse politieke socioloog en grondlegger van de Wereldsysteem-analyse Immanuel Wallerstein is zaterdag op 88-jarige leeftijd overleden. Tot vlak voor zijn dood bleef hij een ongenadige criticus van het kapitalistische systeem. Zijn scherpe analyses en zijn diepe inzicht zullen gemist worden. In 2009, kort na het uitbreken van de financiële crisis, gaf hij een gastles aan de Universiteit van Gent. Wij publiceerden toen dit verslag van die lezing. Bij Wallerstein stond de lange termijn altijd voorop. Vandaar dat zijn analyses ook 10 jaar later nog zo actueel blijken.

“We’re in a big mess”, zo zet Wallerstein, één van de grondleggers van de wereld-systeemanalyse, meteen de toon. De wereld-systeemanalyse ontstond als kritiek op het na-oorlogse ontwikkelingsdenken dat er van uit ging dat alle landen een gelijkaardig ontwikkelingspatroon moeten doorlopen. De wereld-systeem-analyse stelt daar tegenover dat er een kapitalistisch wereldsysteem is met een centrum, een semiperiferie en een periferie. De verhouding tussen centrum en periferie is er één van uitbuiting. De onderontwikkeling van het Zuiden is de keerzijde van de ontwikkeling van het Noorden.

“Eigenlijk zitten we met drie soorten rotzooi. Twee daarvan zijn normaal. De derde is abnormaal. We zitten in een neergaande economische golf. Dat is normaal. Doorheen de geschiedenis van het kapitalistische wereld-systeem zijn er op- en neergaande fases. De opgaande fase ging van 1945 tot 1970 en was de grootste groeiperiode ooit. De Fransen noemen die jaren terecht ‘les trentes glorieuses’. Sinds 1970 zitten we in een neergaande fase. In zo’n B-fase raken de monopolies uitgeput, wordt er volop gedelocaliseerd en verhuizen de kapitaalbezitters hun vermogen van de productie naar de financiële wereld, naar de speculatie dus. Landen proberen de groeiende werkloosheid te exporteren naar hun concurrenten en slagen daar om beurten even in. In de jaren ’80 was Japan de grote winnaar. Later leek de VS het weer wat beter te doen. Op het einde van zo’n B-fase komt er altijd een grote crash. Dat is wat we nu zien. De Amerikaanse vice-president Joe Biden zei onlangs: “De problemen zijn groter dan we dachten en het wordt nog erger.” Ik beschik niet over de cijfers die hij heeft, maar ik vrees dat hij gelijk heeft.”

Geen hegemonie maar chaos

Ook normaal volgens Wallerstein is het afbrokkelen van de Amerikaanse hegemonie. Eerder gebeurde dat al met de hegemonie van de Nederlandse Verenigde Provincies in de zeventiende eeuw en met het Britse rijk. “Bush probeerde de neergang te counteren door een agressief en unilateraal beleid, maar daardoor heeft hij de neergang juist versneld”, zegt Wallerstein. Krijgen we dan vanaf nu de gestage opgang van een nieuwe hegemonische macht die de plak zal zwaaien in de wereld? Nee, luidt het antwoord van Wallerstein want hier duikt de abnormale rotzooi op. “Geen enkel biologisch, economisch of sociaal systeem blijft eeuwig bestaan. Wanneer een systeem te ver van het evenwicht verwijderd raakt, dan verzeilt het in een crisis. Dan krijg je chaos. Naast de cyclische ritmes – de economische op- en neergang en het opkomen en verdwijnen van hegemonieën – is er immers ook een eeuwenlang durende trend. Die crisis is al dertig jaar bezig en hij zal nog wel enkele tientallen jaren duren. Op het eind moet er een nieuw systeem ontstaan. Alleen weten we niet hoe dat er zal uitzien.”

Die langetermijn trend is volgens Wallerstein de stijging van de drie kosten voor de kapitalisten: de personeelskosten, de grondstofprijzen en de belastingen. Op een bepaald moment worden die kosten zo hoog dat het voor kapitaalbezitters niet langer interessant is om te investeren. “Kapitalisten hebben heel lang geweigerd de milieukosten te betalen. Maar die zijn nu zo groot geworden dat de overheden er voor moeten opdraaien. Je kan ongestoord de ene na de andere bron vergiftigen, maar op het eind zijn alle rivieren vervuild en moet de overheid ze schoonmaken. Die kan dat alleen door de belastingen te verhogen. In 1900 werden er bijna geen belastingen betaald. Nu zijn die ook voor bedrijven hoog. De lonen stegen dan weer onder druk van arbeidersbewegingen die gezondheidszorg, onderwijs en pensioenen eisten. Kapitalisten konden dat aanvankelijk omzeilen door te delocaliseren, maar die bewegingen boeken in steeds meer landen succes.”

Wat doet Wallerstein dan met het neoliberalisme dat nu al dertig jaar inbeukt op de lonen en de sociale verworvenheden? “Het neoliberalisme was een tegenaanval, maar ook niet meer dan dat. Een vrij succesvolle poging om de kosten te drukken. De reële lonen liggen in sommige delen van de wereld nu wel lager dan in 1970 maar niet zo laag als in 1945. Bovendien grijpen alle regeringen nu uit angst voor rellen en volksopstanden naar sociaal-democratische maatregelen.”

Wat we nu zien, zijn de stuiptrekkingen van het kapitalistische wereld-systeem. Die doodsstrijd kan nog enkele decennia duren. Maar dan zal er onvermijdelijk iets anders moeten komen. Hoe dat andere systeem er zal uitzien is volgens Wallerstein moeilijk te voorspellen. “Stel dat je in 1450 de rijkste mensen had samengebracht in een zaal om na te denken over een alternatief voor het feodalisme. Denk je dan dat ze met een duidelijke omschrijving van ons huidige kapitalistische systeem zouden zijn afgekomen? Zo zal het nu ook gaan. Je kan alleen in grote lijnen zeggen dat het kapitalisme hiërarchisch, polariserend en uitbuitend is. Ons alternatief zal dus egalitair en democratisch moeten zijn.”

Porto Alegre óf Davos

Wat betekent dat nu voor linkse bewegingen of partijen? Volgens Wallerstein zal links naar andere strategieën moeten grijpen dan honderd jaar geleden. “De linkse bewegingen die na 1850 aan kracht wonnen, waren eensgezind over de te volgen strategie. Of ze nu nationale bevrijdingsbewegingen waren of sociaal-democratisch of communistisch. Ze gingen allemaal uit van een strategie in twee stappen. Grijp de staatsmacht en verander daarna de wereld. In 1970 hadden die drie soorten bewegingen overal in de wereld hun eerste stap gezet, maar de tweede stap bleef uit. Daardoor raakten hun aanhangers gedesillusioneerd en werden die bewegingen vanaf 1968 overal ter wereld gecontesteerd.”

Links moest dus op zoek naar andere strategieën. Het Wereld Sociaal Forum en de Zapatisten noemt Wallerstein voorbeelden van bewegingen die experimenteren met alternatieve linkse strategieën. Een uitgekiende linkse strategie moet zowel bezig zijn met de korte als met de langere termijn.

“Geen enkele serieuze linkse beweging mag de korte termijn verwaarlozen. Mensen zijn het meest bezig met die korte termijn. Ze moeten eten, gezond blijven, een dak boven hun hoofd hebben. Maar op korte termijn kan je de wereld niet veranderen. Je zit op de korte termijn met de keuze van het minste kwaad. Je kan grote debatten hebben over Obama of over die nieuwe antikapitalistische partij in Frankrijk maar dat is allemaal een kwestie van het minste kwaad. Roosevelt, Mandela, Mitterand of Lula in Brazilië. Zij deden misschien het minste kwaad, maar ze veranderden de wereld niet. Op de langere termijn bestaat die keuze van het minste kwaad niet. De geest van Porto Alegre of die van Davos. Eén van de twee zal het halen. Een middenweg is er niet. Systemen zijn op hun hoogtepunt heel stabiel. Zelfs na de grootste omwentelingen keren dergelijke systemen snel naar hun evenwicht terug. In tijden van chaos is dat anders. Kleine gebeurtenissen kunnen grote veranderingen veroorzaken. Een vlinder in het Amazonewoud kan een orkaan doen ontstaan aan de andere kant van de wereld. Als we onvoldoende vlinders aan onze kant krijgen, zullen we verliezen.”