Een gepast moment, vindt Gassama Makhily (1), om even terug te blikken op een invloedrijk man uit Senegal, die vandaag wat vergeten is geraakt in de plooien van de geschiedenis.

Ingaan op de grote kwaliteiten van deze man, zijn enorme bijdrage aan de emancipatie van het Afrikaanse continent en de diaspora, is niet gemakkelijk. De internationale conferentie, die wij in Dakar organiseren in mei van dit jaar, zal dat proberen.

Alioune Diop werd geboren op 10 januari 1910 in Saint-Louis, de oude Frans koloniale hoofdstad van Senegal. De elegantie van die eeuwenoude stad heeft zeker invloed gehad op de intellectuele benadering van Diop.

Diop doorliep met groot gemak het Lycée Faidherbe in St.-Louis, en later volgden de universiteiten van Algiers en Parijs. Alioune verspilde geen tijd aan de zinloze en vaak holle debatten van de Franse intelligentsia. Zijn bekommernis was Afrika, vernederd door buitenlandse overheersing, ten prooi aan apartheid en de ideologieën van de Koude Oorlog.

Vrijheidsdenken

Hij, Alioune Diop, wilde tot geen enkele ideologie – die hem alleen maar zouden beknotten in zijn vrijheidsdenken – behoren. Zijn doel was simpel. Hij had maar één ambitie: de emancipatie van Afrika en haar diaspora.

Diop was geen haatdragende man, maar hij was wel een overtuigde antikoloniaal en antiracistische strijder. Het Franse koloniale rijk was, in de roerige periode vlak na de Tweede Wereldoorlog, nog op het hoogtepunt van zijn macht. 

Allerlei beperkende en discriminerende wetten zorgden voor ondraaglijk onrecht in de kolonies. Ze wurgden in de ogen van vele jonge Afrikanen het imago van een land dat er wereldwijd trots op ging een voorloper te zijn in humanisme, gelijkheid en universele broederlijkheid.

Het grote voordeel van deze koloniale tijd was dat de racistische theorieën – waarvan de toenmalige Europese regeringen geen afstand namen – open en bloot bekend waren voor iedereen. De keuze voor de strijd tegen het racisme getuigde van euvele moed.

Van cruciaal belang voor emancipatie

En het was in deze periode van grote risico’s dat Alioune Diop zijn belangrijkste ideeën ontwikkelde. Verschillende generaties van intellectuelen en kunstenaars uit Afrika en de diaspora merkten dat ze van cruciaal belang waren bij de emancipatie van het continent. Zij zouden effect hebben op het koloniale beleid van de Franse ‘Keizerlijke Republiek’ van de naoorlogse periode.

Uit de vele innovatieve acties die Diop ontwikkelde, zal ik alleen de volgende opsommen:

1947: Oprichting van het tijdschrift Présence Africaine. Dit buitengewone forum voor de intelligentsia van het Afrikaanse continent en de diaspora zou al snel de kwaliteit van de progressieve ideeën verhogen.

De curator van de tentoonstelling Présence Africaine in het Parijse Musée du Quai Branly, Sarah-Frioux Salgas, antwoordde op de vraag “Hoe spraken de gekoloniseerden?” met de uitspraak dat het Alioune Diop was die in staat was geweest een stem te geven aan de gekoloniseerden. Zijn naam zal voor altijd verbonden blijven met de geschiedenis van de culturele dekolonisatie.

Congres van Afrikanisten

Al van op het eerste congres werd een geducht wapen gesmeed tegen het culturele racisme. De Société Africaine de Culture (SAC) werd snel omgevormd tot de Communauté Africaine de Culture (CAC). Het congres van Afrikaanse schrijvers en kunstenaars en het Eerste Internationale Congres van Afrikanisten (1962, Accra) of de eerste bijeenkomst  van de Vereniging van Afrikaanse Historici (1972, Dakar) betekenden telkens mijlpalen in de culturele ontvoogding van het continent.

Talrijke conferenties, zoals die in 1959, gewijd aan onderontwikkeling, of seminaries als ‘Beschaving en zwart bewustzijn’ (Parijs, 1973) of in hetzelfde jaar, het symposium ‘De Afrikaanse journalist als vertegenwoordiger van de cultuur’, waren hoogtepunten.

1956: Eerste congres van zwarte schrijvers en kunstenaars in Parijs, in het gerenommeerde Descartes-amfitheater van de Sorbonne. Deze conferentie zou laten zien wat Alioune Diop betekende voor de cultuur uit Afrika. Aimé Cesaire vond de bijeenkomst erg politiek. Maar in de koloniale tijd kon je gewoon niet over cultuur praten zonder te spreken over politiek.

Namen uit de Franse literatuur

1959: Tweede Congres van zwarte schrijvers en kunstenaars in Rome. Alioune Diop was een man van de dialoog: hij had een vooruitziende blik en trok mensen aan als Aimé Cesaire, Léopold Sedar Senghor (nvdr: de latere eerste president van Senegal), Cheikh Anta Diop, de Afro-Amerikaanse denkers en schrijvers, maar ook bekende namen uit de Franse literatuur, als André Gide, Jean-Paul Sartre, Albert Camus, Michel Leiris, of kunstenaars als Pablo Picasso, die de affiche ontwierp. 

1966: Organisatie van het Wereldfestival van de zwarte Kunst. De grote Senegalese beeldhouwer Ousmane Sow, getalenteerde artiesten als Papa Ibra Tall, Ibou Diouf en anderen zijn nu nog de erfgenamen van dit mondiale festival van de Afrikaanse creativiteit.

Alioune Diop stierf op 2 mei 1980 in Parijs op 70-jarige leeftijd.

Eigenlijk was Alioune Diop een cultuurmens in de zin die Camus en Sartre eraan gaven. Zijn volledige inzet voor de samenleving, zijn dagelijkse strijd tegen de krachten van het kwaad, zijn niet aflatende zoektocht naar het collectieve welzijn, dat alles kan niet worden bereikt zonder het overwinnen van vele tegenslagen.

Onze taak is het nu getuigenissen te verzamelen over het werk van Alioune Diop. In het jaar 2010 waarin we de 50ste verjaardag vieren van onze onafhankelijkheid, mogen we de betekenis van Diop voor de toekomst van onze kinderen, niet vergeten.

Makhily Gassama

(1) Makhily Gassama is voorzitter van het wetenschappelijk comité dat het symposium over Alioune Diop begin mei in Dakar organiseert.

Bron: Africultures

(vertaling uit het Frans en samenvatting: Jan Van Criekinge)