Evolutionair wetenschapper Robert Sapolsky vertelt in zijn laatste boek ‘Behave’ over een geweldig natuurlijk experiment waarbij bavianen, die behoren tot de meest agressieve apensoorten, als het ware meer menselijk werden door dat de heersende cultuur en sociale omgang in de groep waarin ze samenleefden grondig veranderde.

Ieder jaar tijdens de zomervakanties, al bijna veertig jaar lang, gaat professor Sapolsky in Kenia in een natuurpark groepen bavianen bestuderen. Hij is vooral geïnteresseerd in de onderlinge relaties, de hiërarchieën, de alfa mannetjes en alfa vrouwtjes, de ondergeschikten, het onderlinge geweld en de stress die dat allemaal teweeg brengt. Sapolsky meet de stressniveaus a.d.h.v. de spiegels van het stresshormoon cortisol in de faeces en in het bloed van de bavianen.

Bavianen en menselijk afval

Midden de Jaren ’80, vertelt Sapolsky, was er een groep bavianen die het geluk hadden dat een afvalstort werd opgericht in hun buurt. Het afval kwam van de toeristenlodges in het natuurpark en bevatte heel wat weggesmeten voedsel. Voor die bavianen was het paradijs aangebroken. Ze moesten niet meer werken of jagen. Iedere ochtend kwamen ze uit hun nest in de bomen om zich van de heerlijkste spijzen gratis en voor niets te bedienen. Uiteraard was het alpha mannetje eerst aan de beurt en dan volgenden de anderen in de hiërarchie. Maar er was zoveel dat er meer dan genoeg was voor iedereen.  Binnen de kortste keren leden de bavianen aan onze menselijke beschavingsziekten. Ze kwamen fel aan in gewicht en onderhuids vet. De insuline-intolerantie steeg met de obesitas. Ze leden allemaal aan het metabool syndroom en sommigen kregen type II diabetes.

Een andere groep bavianen op kilometers daar vandaan had reuk gekregen van de spijzen in het bavianen paradijs. Hun alfpha mannetjes, tezamen met de meest agressieve compagnons van die groep, staken iedere dag de heuvel over om zich te vergenoegen aan de overvloed aan lekkernijen die de toeristen hadden weggesmeten.

De gevolgen van vlees besmet met TBC

Dan gebeurde er iets bijzonders. Op een dag werd er een lading door TBC besmet vlees gestort. TBC-besmetting werkt bijzonder agressief bij de bavianensoort. Op een paar weken tijd stierf de hele groep uit, maar ook de agressieve mannetjes van de naburige bavianengroep werden weggeveegd.

In de bavianengroep aan de andere kant van de heuvel was de helft van de mannetjes overleden. Dat waren dan nog de meest agressieven en de minst affectieven. Van een 1 op 1 man-vrouw relatie veranderde de samenstelling naar een 2 op 1 vrouw-tot-man verhouding. En de overgebleven mannetjes waren de niet-agressieve en de liefsten van de bende.

Dat veranderde de cultuur en gewoonten in die groep. De bavianen hokten dicht bij mekaar, hadden opvallend veel teder lichamelijk contact met mekaar, waren mekaar veel meer dan ooit aan het krabben en verzorgen. Kortom, de agressieve bullebakken werden een beetje meer menselijk. Er was nog maar weinig agressie in de groep. En als er al agressie was dan had het duidelijke redenen. In tegenstelling tot de klassieke alfa-mannetjes die er plezier in beleven om willekeurig iedereen ervan langs te geven. Er was nog steeds een hiërarchie en een nummer één mannetje, maar de stress hormonen waren significant gedaald.

Ook het gedrag van de meest agressieve bavianen is veranderbaar door wijziging van omstandigheden

Dan gebeurde er nog iets bijzonders. Normaal blijven vrouwtjes bavianen in hun geboortegroep, terwijl de mannetjes rond de puberteit de groep verlaten en hun geluk gaan zoeken naar een buurgroep zo’n 50 kilometer verderop.

Wanneer Sapolsky veel later terug contact had met de fameuze groep waren alle agressieve mannetjes overleden t.g.v. TBC. De meeste van de aanwezige mannetjes kwamen van een andere buurgroep en waren toegekomen na de TBC endemie. Zowel hun biologie, als hun cultuur waarin ze waren groot gebracht beantwoordde aan de typische agressieve baviaan stijl van reageren. Tot zijn verbazing merkte Sapolsky dat de nieuwe klassieke baviaan mannetjes de nieuwe uitzonderlijk sociale cultuur, gewoontes en gedragingen van deze groep hadden overgenomen.

Hoe kan dat? 

 Er was geen zelf-selectie, de mannetjes die van buitenaf de groep hadden vervoegd waren niet minder agressief dan deze van de groep waar ze vandaan kwamen. Het waren waarschijnlijk de minst gestresseerde en minst agressieve vrouwtjes die hun mentaliteit oplegden aan de rest van de groep. Klassiek duurt het enkele maanden vooraleer de vrouwtjes in een bavianengroep seks hebben met de nieuwkomers. Hier gebeurde het al na een paar dagen. Wanneer de nieuwe mannetjes minder agressief werden behandeld, minder in de klassieke competitieve omgeving worden geplaatst en meer warm, affectief worden ontvangen, dan gaan ze zich ook in die zin gedragen.

In 1965 schreef de prominente primatoloog Irven DeVore van Harvard dat ‘de savanna bavianen de meest agressieve soort zijn. Hun agressief temperament kan nooit omgekeerd worden. Het vormt een integraal onderdeel van deze apen hun persoonlijkheid. Het is zo diep bij hen ingeworteld dat ze potentieel agressoren zijn in iedere situatie.” De bavianen waren textbook voorbeelden van agressie en mannelijke dominantie. De werkelijkheid is dus anders.

  “Als de omstandigheden zo bepalend zijn voor de mens, laat ons dan die omstandigheden meer menselijk maken”

“Als de omstandigheden zo bepalend zijn voor de mens, laat ons dan die omstandigheden meer menselijk maken”, schreef Karl Marx in “Die Heilige Familie” in 1844.

Die wijsheid geldt blijkbaar niet alleen voor de mens, maar ook voor bavianen, de meest agressieve van alle apensoorten.