Een ongelooflijke prestatie

Terwijl vrijwel alle landen afhankelijk waren van Westerse, Russische of Chinese vaccins ontwikkelden biofarmaceutische staatsbedrijven van Cuba 5 eigen vaccins tegen COVID-19. Reeds 3 daarvan werden goedgekeurd in Cuba: Abdala, Soberana 2 en Soberana plus. Conform de data uit de trials hebben deze vaccins na 3 dosissen een effectiviteit van meer dan 90 procent.

Cuba was daardoor niet afhankelijk van het VN-initiatief COVAX, het mechanisme om arme landen van vaccins te voorzien wat jammerlijk faalde door tekort aan vaccins. Ook hoefde het land niet te strijden op de internationale markt voor de schaarse vaccins van de grote farmaceutische bedrijven. Dat zou voor Cuba dubbel moeilijk zijn geweest vanwege de Amerikaanse sancties. Vanaf mei 2021 vaccineerde het met deze eigen vaccins in recordtempo zijn bevolking.

Cuba heeft het hoogste aantal vaccinaties per hoofd van de bevolking. Tabel: Our World in Data

Met 87.6 procent van zijn totale bevolking volledig gevaccineerd en 94.3 procent met een eerste vaccinatie laat Cuba de meeste rijke landen ver achter zich en staat wereldwijd op de tweede plaats achter het steenrijke oliestaatje Verenigde Arabische Emiraten.¹ 43 procent van alle Cubanen heeft reeds een vierde boosterdosis ontvangen.

De Cubaanse vaccins blijken prima te werken

Sinds de bevolking gevaccineerd is vallen er nog nauwelijks covid-doden. Cuba lijkt tot nu toe weinig problemen te hebben met de variant Omicron en denkt de piek al gehad te hebben. Van 9 tot 22 januari 2021 registreerde Cuba met 11,2 miljoen inwoners 44.000 covid-besmettingen. Er vielen slechts 32 sterfgevallen en er liggen ‘maar’ 50 patiënten op Intensive Care (IC), dit terwijl scholen, restaurants en winkels gewoon open blijven.

Ter vergelijking, België had in dezelfde periode 465.000 besmettingen, 321 sterfgevallen en 391 IC-patiënten. Is Cuba daarom een covid-wonder? Neen. Ook Cuba werd hard geraakt door covid, maar er zijn wel degelijk lessen te leren uit de Cubaanse aanpak.

LES 1: een vaccinindustrie van de overheid

Het is opmerkelijk dat een klein arm landje dat zucht onder een VS-handelsembargo eigen vaccins kan ontwikkelen. Een wonder is het echter niet. Cuba ontwikkelt al sinds jaar en dag zijn eigen vaccins en medicijnen. Cubaanse medici en wetenschappers staan internationaal hoog aangeschreven.

Terwijl veel westerse landen (als Nederland) vaccin-installaties van de overheid verkochten en privatiseerden, heeft Cuba ingezet op de ontwikkeling van een openbare biofarmaceutische industrie. Dat betaalt zich nu terug. Als een klein arm land als Cuba met beperkte middelen al zoiets kan bereiken, stel je dan voor wat een Europese openbare vaccinindustrie niet had kunnen verwezenlijken.

LES 2: voordelen van proteïne-vaccins

De Cubaanse vaccins wijken af van de wereldwijd toegepaste technologie van mRNA-vaccins (Moderna, Pfizer), inactief virus (Sinopharm) en vectorvaccins (Astra Zeneca, Janssen, Sputnik).

Cuba ontwikkelde proteïne-vaccins, een meer traditionele technologie waar het land veel ervaring mee heeft en waarmee eerder vaccins voor andere ziektes als hepatitis B werden gemaakt.

Ook in Europa en de VS werd trouwens het proteïne-vaccin Novavax goedgekeurd. Daarnaast heeft de Texas University recentelijk een patentvrij proteïne-vaccin ontwikkeld. De voordelen van deze vaccins voor arme tropische landen zijn evident. Ze zijn goedkoper en makkelijker houdbaar. Daarnaast zijn ze ideaal om mensen die twijfelen over de nieuwere mRNA-technologie over te halen tot vaccinatie.

LES 3: vaccineer kinderen, investeer in kindervaccins

De Cubaanse proteïnevaccins hebben nog meer voordelen. Ze hebben weinig bijeffecten en zijn geschikt voor kinderen. De Italiaanse biochemicus Fabrizio Chiodo die meewerkte aan de Cubaanse vaccins verklaarde aan de Nederlandse Volkskrant dat Cuba vanaf het begin inzette op het ontwikkelen van een vaccin geschikt voor kinderen, Soberana 02.

Het is nu het enige land ter wereld waar kinderen vanaf 2 jaar worden gevaccineerd, wat één van de redenen is waarom Cuba boven 90 procent gevaccineerden kon komen. Deze vaccinatie van kinderen blijkt voor het goed doorstaan van de omicron-golf een beslissend voordeel.

Dat Cuba onmiddellijk prioriteit heeft gegeven aan een kindervaccin komt voort uit een ander perspectief. Hoewel Covid voor kinderen meestal minder ernstig is, was de bescherming van kinderen tegen ziektes in Cuba altijd al een topprioriteit, dus eveneens tegen Covid.

Zondagse amateur baseball-wedstrijd in recreatiepark Lago de los Sueños in Camagüey. Tijdens de omicrongolf waren er nauwelijks restricties. Foto: Marc da Silva Solis

Daarnaast zag men de rol van kinderen voor de verspreiding van het virus. Zonder kindervaccinatie worden scholen met hun grote geconcentreerde populatie van ongevaccineerden een motor voor de verspreiding van de pandemie. In Cuba werden scholen in regio’s waar besmettingen opliepen gesloten. Nationaal werd onderwijs via de TV geleverd.

Na de uitbraak van de delta-variant tijdens de zomer van 2021 gingen scholen pas open op 15 november, nadat alle kinderen gevaccineerd waren. Dit beleid kon op massale steun van de bevolking rekenen.

Dit staat bijna haaks op het Nederlandse (en Belgische) beleid waar besmettingen van kinderen als weinig zorgelijk werden gezien. Binnen scholen in Nederland waren en zijn nog steeds weinig beperkende maatregelen. De kinderen zaten er altijd in de klas zonder mondneuskapje.

Ook in Nederland heeft men uiteindelijk besloten tot het vaccineren van kinderen met het vaccin pfizerBiotech. Een flink deel van de Nederlandse ouders gaf echter aan hun kinderen niet te laten vaccineren. De twijfel over kindervaccinaties wordt nog versterkt door de niet eenduidige boodschappen vanuit de overheid.

Op TV verkondigt kinderarts Patricia Bruijning, notabene lid van het Outbreak Management Team (OMT, het orgaan dat de Nederlandse regering adviseert over het covidbeleid) dat zij zelf niet de noodzaak van vaccinatie ziet en haar eigen kinderen niet zou laten vaccineren.

LES 4: geen dwang maar voorlichting, investeer in preventieve gezondheidszorg

“Cuba coronavirus, het risico van het plan om zijn bevolking in te enten zonder te weten of zijn vaccins effectief zijn” kopte BBC El Mundo toen de vaccinatie in Cuba begon. Ook in op Cubanen gerichte oppositiemedia tegen de Cubaanse revolutie zoals Radio TV Marti, Cibercuba en 14ymedio stonden veel artikelen die twijfel zaaiden over de effectiviteit van de Cubaanse vaccins. 14ymedio berichtte dat de bevolking in Cuba de vaccins niet vertrouwde.

Op sociale media ging de desinformatie nog een graadje verder. De Cubaanse vaccins zouden suikerwater zijn, er zouden Cubanen na vaccinatie massaal ziek zijn geworden of overleden.

Vaccinapartheid en vaccinongelijkheid in de praktijk. Mijn Nederlandse én Cubaanse vaccinatiebewijzen. Foto: Marc da Silva Solis

Deze campagne tegen de Cubaanse vaccins kwam veelal vanuit de Cubaanse diaspora met politieke motieven. Ze was vergelijkbaar met de desinformatie van antivaxbewegingen in het westen.

Ze vond echter geen weerklank bij de Cubaanse bevolking. Het vertrouwen van de bevolking in de Cubaanse vaccins en de bereidheid zich te laten vaccineren bleek enorm. Anders dan velen buiten Cuba denken gebeurt vaccineren in Cuba op vrijwillige basis.

De enorm hoge vaccinatiegraad van Cuba werd bereikt zonder vaccinatiedrang zoals QR toegangscodes of vaccinatiedwang. Dat was ook niet nodig. In Cuba is het aantal niet-gevaccineerden op de vingers van een hand te tellen, en dan was het vrijwel altijd omdat men zich om medische redenen niet kon laten vaccineren.

Dit kan omdat allereerst wantrouwen tegen de farmaceutische industrie (zoals bij Westerse antivaxbewegingen) in Cuba niet bestaat. Integendeel, voor Cubanen zijn de eigen vaccins een symbool van nationale trots.

De reden is dat deze vaccins van Cuba zijn, voor alle Cubanen, en net als de gezondheidszorg gratis. Gezondheidszorg is in Cuba geen commercieel product waar aandeelhouders rijk van worden. Ten tweede door de eerstelijnsgezondheidszorg en door medische voorlichting. Die staan centraal in de Cubaanse gezondheidszorg die vanouds sterk op preventie is gericht.

Nog steeds niet goedgekeurd door de WHO, het Abdala-vaccin. Screenshot: cnnespanol.com

Ook bij covid werd deze aanpak ingezet voor het betrekken van de bevolking bij de covidpreventie en de vaccinatie. Reeds voor Covid Cuba bereikte in februari 2020 was de voorlichtingscampagne over Covid begonnen.

Dokter Duran Garcia, hoofdepidemioloog van Cuba, hield anderhalf jaar lang elke ochtend een persconferentie op de tv waarin hij het publiek over covid voorlichtte, de dagelijkse epidemiologische cijfers duidde, preventiemaatregelen en nieuwe, wetenschappelijke inzichten in gewone mensentaal uitlegde en geruchten en fake news over covid ontzenuwde. Dit ochtendprogramma van dokter Duran Garcia werd massaal bekeken en de 67-jarige dokter werd immens populair.

Ook over de vaccins werd de bevolking voortdurend geïnformeerd over de vorderingen. Dat gebeurde niet door politici maar door de wetenschappers achter de vaccins zelf. Zij kwamen in prime time op TV informatie delen, ook de resultaten van de trials qua effectiviteit en bijeffecten.

Als sceptische Nederlander overtuigde het mij om me met het Cubaanse vaccin Abdala te laten vaccineren. Deze mediacampagne om de bevolking te informeren over Covid werd ondersteund door de eerstelijnsgezondheidszorg.

Elke wijk in Cuba heeft zijn eigen wijkpost met verpleegster en dokter. Meer dan een jaar lang gingen medici en verpleegsters van deur tot deur om bewoners te checken op symptomen van covid, om zo vroegtijdig besmettingen te traceren en te isoleren. Deze wijkverplegers en medici speelden een grote rol bij de vaccinatiecampagne.

Vicente Vérez, directeur van het Instituto Finlay de Vacunas legt aan de pers de vorderingen uit van de onderhandelingen met de WHO. Foto: Prensa Latina

In elke wijk werd een vaccinatiecentrum ingericht. Bij mij in de flat kwam de wijkverpleegster langs om ons te informeren over de aanstaande vaccinatie. Op de dag zelf klopte zij aan de deur om ons te herinneren aan de vaccinatieafspraak. In het vaccinatiecentrum zat ik samen met mijn buren en was onze vertrouwde wijkdokter aanwezig.

De goede voorlichting leidde er naast vertrouwen in de vaccins ook toe dat er in Cuba een hoge graad van aanvaarding is voor preventieve maatregelen als mondneuskapjes. Ook ingrijpende maatregelen als verplichte quarantaines voor reizigers en isolatie van besmettingen konden op opmerkelijke aanvaarding onder de bevolking rekenen.

Bij een bezoek aan Nederland viel mij het contrast op, weinig voorlichting over covid, op tv veel praatprogramma’s over Covid waarin antivaxers en bekende Nederlanders aan tafel schoven naast deskundigen. De verhitte discussies waren wellicht geweldig voor de kijkcijfers, vanuit een voorlichtingsperspectief waren ze funest.

LES 5: vaccineren en …!

Veel westerse politici beloofden dat men dankzij de vaccins alle vrijheid zou terugwinnen. De Westerse aanpak zette alle kaarten op vaccineren,QR-codes en vaccinatiepaspoorten. Zodra er voldoende gevaccineerd was zouden maatregelen dan niet meer nodig zijn. Het bleek een idee fixe.

Met de nieuwe varianten bleek covid bij het loslaten van alle preventieve maatregelen ook onder gevaccineerden te circuleren. Al gauw jojoode men van lockdown naar lockdown en naar nieuwe boostervaccins. Daarnaast leidden QR-codes en vaccinpaspoorten tot veel conflict en tweedeling.

In Cuba ziet men geen makkelijke boodschappen voor de gunst van de kiezer. Voortdurend wordt erop gewezen dat naast de vaccins preventieve maatregelen als mondneuskapjes en ventilatie nodig blijven, ook na vaccinatie. Zoals de Cubaanse eerste inister zei: “De vaccins werken maar leveren geen wonderen”. Tot op de dag van vandaag zijn mondneuskapjes overal te zien. Ook in de scholen. Ook in de klas.

LES 6: geen enkel land is veilig tot elk land veilig is

Misschien is dit wel de belangrijkste Cubaanse les. Zolang niet de hele wereld de pandemie onder controle heeft, heeft niemand dat. Cuba had de pandemie bewonderenswaardig reeds onder controle in het eerste jaar. Over heel 2020 telde Cuba slechts 140 doden door een gecoördineerde preventieve aanpak en het gesloten houden van de grenzen.

Dit had een prijs: een diepe economische crisis door het wegvallen van het toerisme, die nog werd versterkt door aangescherpte VS-sancties. Toen Cuba eind 2020 de grenzen weer opende om economisch wat lucht te krijgen kwam het virus gelijk weer binnen. In eerste instantie lukte het dit enigszins te controleren. De Cubaanse protocollen bleken in juni 2021 echter niet meer bestand tegen de nieuw delta-variant.

Door productieproblemen was de vaccinatie vertraagd en amper op gang gekomen. In 4 maanden tijd raakten bijna een miljoen Cubanen besmet, bezweek de gezondheidszorg en ongeveer 7000 Cubanen overleden aan Covid. Waar de preventieve eerstelijnsgezondheidszorg erg goed is, ligt de zwakke plek van Cuba achter deze verdedigingslinie.

Door VS-sancties en de economische crisis kampen de ziekenhuizen met grote tekorten aan medicijnen. Cuba was zo het trieste bewijs dat je binnenlandse succes als sneeuw voor de zon kan verdwijnen zolang Covid elders nog rondraast.

De productieproblemen van de vaccins werden opgelost en sindsdien werd de Cubaanse bevolking in recordtijd gevaccineerd. Door het fijnmazige systeem van eerstelijnsgezondheidszorg kon dit zo snel. Tegelijker zakte het aantal besmettingen en sterfgevallen spectaculair. In december 2021 telde Cuba slechts een handvol Covid-sterfgevallen. Ziekenhuizen en mortuaria functioneerden weer op niveau van voor de pandemie.

Bijna alle covid-doden in Cuba vielen tijdens de deltagolf van zomer 2021. Bij het begin van deze doorbraak was nog geen 10 procent van de bevolking volledig gevaccineerd. De vaccinatie speelde een cruciale rol in het dalen van de sterftecijfers. Tabel: Our World in Data

Cuba heeft een hoge tol betaald maar is met hulp van zijn vaccins geslaagd in het temmen van de deltavariant. In november 2021 opende Cuba zich weer voor toerisme. Scholen werden heropend en de meeste restricties opgeheven, maar de volgende uitdaging wachtte al buiten de grenzen: omicron.

Met de open grenzen en de eindejaarsfeestdagen waarbij veel Cubanen uit de diaspora op bezoek kwamen, was het onvermijdelijk dat omicron binnen zou komen. De uitgangspositie van Cuba tegenover Omicron was beter dan die van de meeste landen. Lage viruscirculatie, hoge vaccinatiegraad, kinderen gevaccineerd, geen antivaxbeweging, boostercampagne reeds op gang. Daarnaast gebruik en aanvaarding van preventiemiddelen als mondneuskapjes.

Ook in deze verdediging zitten echter zwakke plekken. Economische problemen veroorzaken een gebrek aan medische mondneuskapjes. Cubanen dragen meestal zelfgemaakte stoffen mondneuskapjes. Door schaarste staan Cubanen dagelijks in rijen om hun boodschappen te doen. Afstand houden is dan lastig.

Het lijkt er echter op dat Cuba met haar vaccins en preventieve aanpak omicron goed gaat doorstaan. De besmettingscijfers zijn weliswaar opgelopen naar 3000 per dag. (9 procent positieve testen), maar ondanks nauwelijks restricties is deze stijging beduidend minder explosief dan in andere landen.

Vooralsnog zien we het ook nauwelijks terug in de IC-opnames en in de sterftecijfers. Desondanks waarschuwt de Cubaanse overheid voor teveel optimisme en blijft men waakzaam. Of Omicron het eind van de pandemie is? Niemand kan het zeggen. Zolang het virus rond gaat, ligt het risico van een nieuwe mutatie op de loer. Zolang we niet allemaal veilig zijn is niemand dat.

LES 7: Sancties tijdens een pandemie kosten levens

Economische sancties die zogenaamd ingesteld zijn om mensenrechten te verbeteren zijn allesbehalve onschuldig. Cuba ondervindt het als geen ander. Zelfs tijdens de pandemie werden de VS-sancties tegen Cuba aangescherpt.

De omicrongolf was in Cuba minder hoog dan in de andere landen. Tabel: Our World in Data

Het maakte voor Cuba niet alleen de aanpak van de pandemie lastiger. Het bemoeilijkte de import van grondstoffen voor de vaccins, wat voor vertraging in de vaccinproductie zorgde, een vertraging die vele levens kostte.

LES 8: stop vaccinapartheid en geopolitieke en economische barrières

Mooie woorden van politici en CEO’s van farmaceutische bedrijven over een wereldwijde aanpak van covid en een eerlijke verdeling van vaccins ten spijt is een groot deel van de wereldbevolking nog steeds niet gevaccineerd en dat zal voorlopig zo blijven.

De westerse landen hamsterden vaccins en verhinderden dat de vaccinpatenten werden vrijgegeven. Veel derdewereldlanden werden afhankelijk van Rusland en China. Maar ook deze landen aarzelden niet om hun vaccins voor geopolitieke doelstellingen in te zetten. De lageloonlanden bleven met lege handen achter.

De goedkope Cubaanse vaccins zouden hier een uitkomst kunnen bieden, zeker wat betreft het vaccineren van kinderen. Solidariteit met andere landen is deel van het Cubaanse DNA. Cubaanse medici gingen tijdens de pandemie de wereld rond, niet alleen omdat dat geld en goodwill oplevert, ook vanuit solidariteit.

Diverse landen als Vietnam, Iran, Venezuela en Nicaragua en Mexico zijn in zee gegaan met Cubaanse vaccins. Veel landen met vaccintekorten aarzelen echter nog steeds om Cubaanse vaccins in te zetten, ook al is hun effectiviteit overduidelijk.

Allereerst omdat ze nog niet erkend werden door de VN-Wereldgezondheidsorganisatie WHO. Cuba is bezig met deze procedure maar het proces is lang en lastig, bijvoorbeeld omdat Cubaanse productiefaciliteiten aan standaards van de Eerste Wereld moeten voldoen. Hopelijk lukt het om dit proces zo spoedig mogelijk af te ronden.

Maar er speelt niet alleen de erkenning door de WHO, want in principe is die niet perse nodig om de vaccins te gebruiken. Voor veel politieke leiders in arme landen is het in zee gaan met Cubaanse vaccins politiek beladen, zeker voor landen die goede relaties onderhouden met de VS.

Veel derde wereldlanden werden tijdens deze pandemie door de VS onder grote druk gezet om af te zien van de inzet van Cubaanse medici. Ook met de vaccins speelt deze politieke component.

Zowel in Mexico, Nicaragua als Venezuela kwam een stroom aan negatieve berichten in de media over de Cubaanse vaccins net op het moment dat besloten werd tot inzet van de Cubaanse vaccins, wat eerder al gebeurde met de Chinese en Russische vaccins.

Spaanstalige kanalen van westerse media als BBC en CNN stookten dit vuur aan met artikelen die twijfel zaaiden over de Cubaanse vaccins. De Koude Oorlog tussen de grootmachten die de laatste jaren in alle hevigheid is opgelaaid wordt ook uitgevochten met vaccins. Het maakt dat landen afzien van het inzetten van vaccins die levens zouden redden, niet om medische maar om politieke redenen

Veel mensen in landen waar vaccins worden gebruikt die niet door Westerse landen worden erkend twijfelen of besluiten te wachten tot een westers vaccin beschikbaar wordt, met alle risicos van dien, niet alleen door de twijfels die de media over de kwaliteit van de vaccins hebben gezaaid.

Dat gebeurt echter eveneens om praktische redenen. Hoewel vaak wordt gezegd dat het beste vaccin het vaccin is wat ze in je arm zetten ondervond ikzelf tijdens een bezoek aan Nederland de problemen die je kan krijgen doordat je vaccin niet erkend is.

Met mijn Cubaanse vaccinatie moest ik een extra test doen om naar Nederland te reizen. In Nederland kon ik ook geen QR-code krijgen. Dat was lastig, meer niet, maar erger was dat ik met het Cubaanse vaccin in steeds meer landen niet welkom zou zijn, wat mij het werken als reisbegeleider onmogelijk zou maken.

Uiteindelijk besloot ik mij tijdens mijn bezoek aan Nederland nogmaals te laten vaccineren, nu met Pfizer. Een medisch experiment dat ik niet van harte deed, zeker nadat de Nederlandse Gemeentelijke Gezondheidsdienst GGD mij er op wees dat ik deze combinatie van twee vaccins op eigen risico nam.

Ik ben nu 5 keer gevaccineerd, gelukkig zonder ernstige bijeffecten. Terwijl bijna de helft van de wereld nog steeds op zijn eerste vaccinatie wacht ben ik zo een wandelend voorbeeld geworden van vaccinapartheid en vaccinongelijkheid in deze wereld.

Marc da Silva Solis is reisbegeleider en woont in Camagüey, Cuba. Je kan hem volgen op Twitter @marcdasilva14. Op 9 september 2021 bracht hij deze getuigenis over de toenmalige protesten in Cuba.

 Note: