In de artikels op deze site over de arrestaties van kopstukken van de Griekse extreemrechtse partij Gouden Dageraad (1) na de moord op de Griekse rapper Pavlos Fyssas wordt ondermeer de vraag beantwoord ‘waarom het zolang heeft geduurd’ om actie te ondernemen tegen deze partij. Ook stelt zich, met de aanhouding van politieofficieren, de vraag naar de verantwoordelijkheid van de overheid zelf. In een getuigenverklaring (2) wordt immers verteld dat Gouden Dageraad werd getipt als er een inval van de politie op til was.

Het zijn elementen die wij terug vinden in het boek ‘Stieg Larsson – De biografie’ (3) over de schrijver van de succesvolle Millennium-trilogie. Zeer velen kennen Larsson alleen als misdaadschrijver, en uiteraard van de verfilming van zijn boeken achteraf. Het bracht ongetwijfeld heel wat geld in het (misschien niet altijd juiste) laadje.

Stieg was echter meer dan zijn misdaadromans, schrijft journalist en oud-collega Mikael Ekman, in de introductie van het boek. Hij vindt ook dat de teksten van Stieg Larsson over Zweeds en internationaal rechts-extremisme interessanter zijn, én belangrijker. Zonder deze teksten blijven de figuren van Lisbeth Salander en Mikael Blomkvist immers oppervlakkige beelden.

Stieg Larsson stond op de dodenlijst van de Zweedse rechts-extremisten. Hij was voor alles een politieke figuur, oprichter van de antiracistische vereniging Expo en uitgever van het gelijknamige politieke tijdschrift (4). Hij overleed in 2004, vijftig jaar oud, aan een hartinfarct.

Politieke betrokkenheid was vanzelfsprekend bij de Larssons. Zijn grootvader was een trouwe Moskou-communist, zijn ouders allebei sociaaldemocraten. Militant in de vakbond voor werknemers in de groot- en detailhandel, of verantwoordelijk in de gemeentepolitiek en de gelijke rechtenbeweging.

De veertienjarige Stig (hij voegde op de middelbare school de e aan zijn voornaam toe) was in 1968 actief lid van de FNL-beweging, het Nationaal Bevrijdingsfront van Vietnam. Hij vond zijn ouders maar reactionair en verraders van het socialistisch ideaal. Hij was lid van de Socialistiska Partiet in Umea, en schreef bijdragen in het trotskistische tijdschrift Internationalen.

Het internationaal aspect (5) was voor Stieg Larsson essentieel. Een eerste grote reis in 1972 naar de Sahara en via de Toeareg-oase Tammanrasset naar Niger bereikte zijn eindpunt niet omdat de vrachtwagen het liet afweten. In 1973 werd de wereld geconfronteerd met de verschrikkelijke hongerbeelden van Ethiopië.  De kranten schreven toen ook over de bevrijdingsoorlog in het buurland Eritrea (6) en in 1977 besloot Larsson naar Eritrea te gaan, een riskante reis via Moskou en Soedan. Een latere reis, in 1981, leidde naar Grenada (7) in de Caraïben. In 1983 heeft daar een invasie plaats van de VS, na de dood van de president Maurice Bishop, waarover Stieg Larsson in Internationalen uitvoerig schreef..

Verhuisd naar Stockholm belandt hij, na werknemer van de posterijen, bij het Zweedse persbureau TT. In 1995 start Expo vanuit een bont gezelschap van jonge mensen met journalistieke dromen en antiracistische overtuigingen die mekaar kennen van acties en campagnes. Eén persoon is ouder en heeft beduidend meer ervaring : Stieg Larsson, die zich had ontwikkeld tot een van de grootste experts op het gebied van rechts-extremisme in Zweden en in het buitenland.

Hij kent de Zweedse neofascistische beweging  grondig : de bijeenkomsten nabij het standbeeld van Karel XII in Kungsträdgarden in Stockholm, koning en strijdlustig alleenheerser als dubieus symbool voor chauvinistische eenheidscultuur; het reilen en zeilen van de Sveriges Nationella Förbund (SNF) dat in 1974 een nieuw programma en nieuwe statuten had aangenomen; de jongerenafdeling en de infiltratie in gematigd conservatieve studentenverenigingen; de apolitieke activiteiten zoals sportvereniging, volksdans en –muziek, studiegroepjes over de defensiekwestie; inclusief de oprichting van een ‘interne rechtbank’.

Hakan Blomqvist, historicus aan de hogeschool Södertörn bij Stockholm, herinnert zich Stief Larssons artikelen als uniek wat betreft de kennis over extreem-rechts : extreem goed gedocumenteerd en gedetailleerd, met een overvloed aan namen van personen, welke ideeën ze aanhangen, met welke personen ze contact hebben en via welke organisaties ze werken. Een invloed van het Duitse links van ’68 : de ware antifascist moet doen wat wellicht begonnen was, maar nooit voltooid. De fascisten opsporen, hen ontmaskeren en hen ter verantwoording roepen (8).

Ook dus de internationale dimensie. In zijn eerste artikel in Expo heeft Larsson het over een gebeurtenis waar hij meerdere malen op terug komt, en waar hij blijkbaar groot belang aan hecht : de bomaanslag op het gebouw van de federale overheid in Oklahoma  City in april 1995 waarbij 168 personen de dood vonden. Timothy McVeigh (geen nazi) had zich voor het vervaardigen van de bom (9) geïnspireerd op Turner Diaries, een cultboek dat in extremistische kringen in de VS zijn gelijke niet kent.

Stieg Larsson legt ook verbanden tussen overheid, conservatief rechts, racisme en extreem-rechts. Zo bijvoorbeeld Ronald Raegan, VS president geworden in 1981, die de racistische senator Barry Goldwater in de jaren zestig steunde in zijn pogingen om president te worden. Reagan trapte echter niet in de val van de Ku Klux Klan-aanhangers en andere openlijke racisten : zijn rechtse politieke agenda was economisch van aard. Toch stuurde hij als kersverse president een dankbrief aan Roger Pearson. In een artikel in Internationalen toonde Larsson aan dat deze Brtise antropoloog  een van de centrale figuren was in de na-oorlogse nazistische, en deels ondergrondse, beweging.

Of ook Berlusconi’s Forza Italia die nu Il Popolo della Libertà heet (Het Volk der Vrijheid) nadat het is samengevoegd met de Alleanza Nationale. Deze laatste is eigenlijk het vroegere Movimento Sociale Italiano (MSI), de na-oorlogs heropgerichte fascistische Mussolini partij.

In Zweden kende men vanaf 1990 Ny Demokrati (Nieuwe Democratie), opgericht door de directeur van een platenfirma, multimiljonair uit Skara. Voor minstens vijftig procent was de partij een echt kind van het neoliberalisme. Met hun eisen voor belastingverlaging, de indamming van de publieke uitgaven en hun drastische hekeling van het politieke establishment  hadden ze, naast de typische onvrede en verzuring, ook het imago van leuke en eigentijdse amusementspartij. Immigranten en vluchtelingen in het land vonden het echter weinig amusant : Ny Demokrati flirtte min of meer openlijk met een steeds xenofobischere opinie. Ondanks hun 7 % in bij de verkiezingen stelt Stieg Larsson vast dat “22 van de 25 parlementsleden man is, en meer dan de helft van hen zich kan directeur noemen. Bijna de helft van de parlementsleden is zelfstandig ondernemer en een derde deel is ooit betrokken geweest bij een faillissement.”

Voor Stieg Larsson loopt deze verrechtsing samen met het einde van de grote ideologische conflicten op het einde van vorige eeuw. Neoliberalisme en markteconomie hebben de strijd gewonnen. In een tijd waar de keuzes onbeperkt zijn (van consumptiegoederen allerlei tot scholen, van artsen en televisieprogramma’s tot leveranciers van elektriciteit, van spaarvormen tot pensioenfondsen) is er geen keuzevrijheid meer van economische politiek. Wat Thatcher There is no alternive (TINA) noemde, heet in het Zweden van de liberale conservatief Carl Bildt ‘het beleid van de enige weg’.

“In een geglobaliseerd, multicultureel Europa ontstaat een groeiende polarisering tussen bevolkingsgroepen. België en Nederland vormen daarop geen uitzondering. We zien een grotere verrechtsing van de samenleving onder invloed van rechtse politieke partijen en figuren, zoals Geert Wilders in Nederland of Het Vlaams Belang en N-VA in Vlaanderen. Het gaat om een actie-reactie verschijnsel… Daar bovenop komt de economische crisis. Het fenomeen wat men in Nederland het ‘multiculturele onbehagen’ noemt, bestaat al langer maar de crisis komt daar bovenop en veroorzaakt nog meer gevoelens van onzekerheid” schrijft Amy-Jane Gielen (10).

Het was echter ook het begin van de decorwisseling na de millenniumovergang, toen bleek (als voorbode voor de bankencrisis enige jaren later) dat de IT-boom de zoveelste economische zeepbel was geweest. Waar eerst geen alternatieven bestonden was nu een andere wereld wel degelijk mogelijk. Meer dan vijftigduizend actievoerders bewoonden in 2001 Gotenburg met hun seminars, discussiebijeenkomsten en manifestaties  (wat de Zweedse televisiekijkers vooral te zien kregen waren echter de incidenten). Attac France kreeg een Zweedse tak met in een mum van tijd duizenden leden. In haar boeken beschreef de jonge Canadese journalist Naomi Klein het verzet tegen de geglobaliseerde financiële en economische grootmachten en tegen de immense industriële getto’s in Azië en Latijns-Amerika.

Stieg Larsson hekelt ook meermaals de lakse houding die openbare instanties en media aannemen tegenover rechts- extremistische groepen (hijzelf loopt ook direct gevaar en neemt tal van veiligheidsmaatregen voor zichzelf). In 1999 wordt de journalist Peter Karlsson zwaar gewond bij een bomaanslag in juni 1999 (een springlading die explodeerde bij het openen van auto, zijn achtjarige zoon is ook gewond, de moeder raakt in een ernstige shock). Hij en zijn vriendin waren bekend om hun onderzoek en journalistieke werk over rechts-extremistische groeperingen. Ze werkten allebei al jaren voor Expo en schreven ook bijdragen in de krant Aftonbladet. Op 12 oktober 1999 wordt Björn Söderberg vermoord, een vakbondsman die politiek actief was binnen het syndicalisme, een uitgesproken antinazi en actief sporter.

Larsson schrijft over de aanslag op de twee medewerkers van Expo : “De aanslag op twee journalisten is niet het werk van een eenzame gek. Het was een zorgvuldig geplande en ijskoud uitgevoerde terroristische daad die als doel had twee journalisten te doden… De overheid blijft het nazisme behandelen als een jeugdverschijnsel dat bestaat uit dronken skinheads die herrie schoppen op zaterdagavond en dat vooral een probleem is voor sociale instanties…”

Wij zijn aanbeland op het einde van 2013. Een en ander is gewijzigd op de negen jaar sinds de sterfdatum van Stieg Larsson op 9 november 2004. De val van Lehman Brothers in september 2008 bracht de stroomversnelling in een evolutie die reeds lang op stapel stond. Het zogenaamde ‘beleid van de enige weg’ blijkt voor alles een nachtmerrie. Tegelijkertijd eisen steeds meer groepen wereldwijd een rechtvaardige herverdeling. Plaatst het klimaat ons dringender dan ooit voor nieuwe begrenzingen. Een andere wereld is niet alleen meer mogelijk, het is zonder meer noodzakelijk. Extremisme en racisme zijn alleen maar obstakels om deze andere wereld te realiseren (11). 

“De strijd tegen krachten die mensen niet als wezenlijk gelijkwaardig beschouwen, zal in onze nu nog onbekende toekomst doorgaan”, schrijft de auteur Petterson in zijn voorwoord. Zijn biografie over Stieg Larsson geeft ons heel wat nuttige informatie om de politieke actualiteit van vandaag te duiden. “Het is rotwerk, maar iemand moet het doen”, schrijft de Zweedse krant Aftonbladet in 1995, nadat Expo onthult dat Zweedse racistische organisaties in dat jaar verantwoordelijk zijn voor zeven moorden.  

Een noodzakelijke klotejob dus. Het was toen zo en het is vandaag niet anders, zoals blijkt uit de artikels over Gouden Dageraad.

(1)    Bijdragen van Bruno Tersago van 1 en 4 oktober.

(2)    Tersago zegt in een reactie dat de politie ‘per ongeluk’ de namen van de anonieme getuigen vermeld in de notulen van de             ondervragingen.

(3)    ‘Stieg Larsson – de biografie’ (2010) van Jan-Erik Pettersson  is uitgegeven bij J.M Meulenhoff.

(4)    Het is één van de vele parallellen met de trilogie, waar Blomkvist journalist is van het politieke tijdschrift Millennium.

(5)    De trotskisten legden, naast een open kijk op cultuur, sterk de nadruk op internationalisme.

(6)    In Oost Afrika, en één van die landen van herkomst van heel wat bootvluchtelingen (zie huidige ramp in Lampedusa).

(7)    Het eiland waar Lisbeth Salander belandt met haar drie miljard kronen uit het zwarte vermogen van grootindustriëel                     Wennerström, in ‘De vrouw die met vuur speelde’.

(8)    Ook hier zijn de duidelijke verwijzingen naar de Millennium-triologie nooit veraf.

(9)    Een springlading van kunstmest en motorolie.

(10)  MO, oktober 2013, blz 34, dossier Tendensen : ‘ Ik ben 20 in 2013’, de identiteit van jonge allochtonen. 

(11)  Het zegt dus veel als André Gantman, N-VA fractieleider in de Antwerpse gemeenteraad, pleit voor de afschaffing van het             Centrum voor Gelijke Kansen en Racismebestrijding.