Fascisme is een geladen woord. Het wordt direct met gaskamers geassocieerd. Maar fascisme is een lange, geleidelijke weg, een sluipende kracht die gaandeweg groepen mensen aan de kant zet, hun stem afpakt en hen dwingt om mainstream te denken.

De natuurlijke vijanden van het fascisme zijn onder andere de grensverleggende kunstenaars, de solidariteit met minderheden allerhande, de zwakken en de zieken, de anders ge-aarden, het vreemde en de kritische journalist.

Na de Tweede Wereldoorlog is een uitgebreide analyse gemaakt van het sluipende mechanisme van dat fascisme. Het is aangetoond dat sociale ontreddering van een groot deel van de bevolking de ideale voedingsbodem is. Daarom werd na de oorlog massaal werk gemaakt van sociale zekerheid. Dat wil zeggen dat het welstellende deel van de bevolking zorg draagt voor dezen die het minder goed hebben.

Aan het begin van de eenentwintigste eeuw maken we terug een opkomst van het fascisme mee. Legt iemand het verband met de ontrafeling van de sociale zekerheid? Ik in elk geval wel.

Neoliberaal denken

De laatste decennia is zowat overal in de westerse wereld gemorreld aan uitkeringen van alle slag. In plaats daarvan kwam de droom van de ‘volledige tewerkstelling’. Vakbonden kregen te maken met overheden die het algemeen belang inriepen om aan het stakingsrecht te morrelen. Minimale dienstverlening in het spoor en in het gevangeniswezen was maar een topje van die ijsberg. Loonmatiging en vrijwaring van de concurrentiepositie kwamen in de plaats van de uitbouw van sociale rechten. Het bruto nationaal product en de beurskoersen werden graadmeters voor de welvaart, terwijl ze vooral een indicator zijn van hoeveel geld er verdiend wordt met activiteit van alle slag. Het trickle down-effect wordt nog maar recent door Pickety tegengesproken. De kloof tussen arm en rijk wordt alleen maar groter. Niemand die dat nog ontkent.

De digitale revolutie versnelde het proces waarbij mensen terug individueel verantwoordelijk werden voor hun welzijn.  Mensen worden geroepen om voortdurend prijzen te vergelijken, zogezegd aan het stuur van hun eigen leven te zitten, maar in de plaats daarvan hangen ze gewoon letterlijk aan hun personal computer. In feite hangen en zitten ze daar tegen elkaar uitgespeeld en alleen, tegenover grote financiële groepen en hun ondoorgrondelijke algoritmes.

Ondertussen gaan huizenprijzen de hoogte in en wordt de jeugd zachtjes het precariaat ingeduwd. Flexi-job, nul uren-contracten. Je ziet jonge mensen rond hossen op oranje fietsen, in een clownesk kostuum, met zware vierkanten rugzakken. Een beeld dat we tot enkele jaren terug met Indië associeerden. Postbodes, elke dag andere, haasten zich van deur tot deur, jonge mannen lopen achter de vuilniskar aan alsof hun leven ervan af hangt. Weg gemoedelijkheid, weg rusttijden, weg toekomstplannen.

In zo’n bikkelharde wereld is het knokken om de beste job. Dan nog zal je er niet rijk door worden. Die tijd is voorbij. Je hebt het gewoon nodig om het hoofd boven water te houden. Om je huur te kunnen betalen, om zo dicht mogelijk bij het werk te kunnen wonen, om de zware arbeid zo lang mogelijk uit te houden …. De overtuiging dat de job de weg was uit de armoede, is achterhaald. Bovendien word je tot werken verplicht. De VDAB zal je niet met rust laten als je er even de riem probeert af te leggen. Wie ziek is, wordt met spoed terug naar de arbeid gedreven, zonder dat die arbeid zich op bepaalde manieren aan de zieke aanpast.

Men spreekt van het recht op arbeid, maar in wezen word je er op straffe van armoede toe verplicht. Tenzij je rijk geboren bent natuurlijk. Dan kan je huurgelden opstrijken en op de beurs spelen en maakt het niemand uit wat je voor de rest met je levensuren uitspookt.

Autoritarisme

Als de massa het gevoel krijgt de speelbal te zijn van een ongrijpbare macht, eist ze dat iemand die ze kennen en hun taal spreekt, die macht voor hen overneemt. Die leider moet dan grote kuis houden. In eerste instantie moeten de concurrenten aan de deur gezet worden. Dat zijn meestal zij die het laatste op de arbeidsmarkt zijn toegestroomd en tegen lagere lonen werken.

In democratieën ontstaan dan politieke monstercoalities om de invloed van die autoritaire partijen en hun leiders te keren. Partijen die vroeger elkaars tegenpool waren, krijgen een gemeenschappelijke vijand en vinden elkaar in die strijd. Cruciaal in die strijd is de kant die het kapitaal kiest.

Het kapitaal zelf komt immers niet rechtstreeks in het vizier. In tegendeel, de autoritaire leider is overigens meestal zelf welstellend of heeft in elk geval goede banden met het kapitaal. Hij pept er zijn macho-positie mee op. Hij probeert het gezag van het geld in te schakelen om groepen tegen elkaar op te zetten en om zijn machtsbasis te verstevigen. We horen captains of industry als succesvolle hoeders van de natie aan het woord.

Maar het kapitaal van die rijke mensen en groepen is in wezen zo geglobaliseerd als wat. Het kapitaal zit dus in een catch 22. Het floreert dankzij het internationaal tegen elkaar uitspelen van de werkende klasse en het klein houden van de sociale zekerheid aller landen, maar om de politiek aan hun kant te houden, moeten ze op den duur met nationale successen uitpakken. Eens het kapitaal resoluut voor de autoritaire leider kiest – wat nu nog niet het geval is – wordt het fascisme een feit.

Kanteling

Eén week op een kritische manier naar het nieuws luisteren, maakt me niet vrolijk. Men speelt met een zwarte lijst voor wie zijn schoolboeken niet betaalt. Het kindergeld zal minder snel aangroeien dan de facturen. Sociale huurders die hun huis niet onderhouden als een goede huisvader vliegen van de lijst die zo al oneindig lang is. De pensioenleeftijd werd al vroeger verhoogd en mensen moeten zelf hun pensioen beginnen opbouwen.

In zo’n klimaat verbaast het me niet dat er stickers opduiken tegen de regenboogvlag. Dat werknemers van organisaties die zich inzetten voor vluchtelingen worden belaagd, dat leerkrachten en public de wacht worden aangezegd en worden aangemaand om hun kritische opvattingen buiten het klaslokaal te houden, dat het middenveld naar de bedelarij oftewel crowdfunding wordt doorverwezen, dat gedreven en sociaal voelende krachten wegvluchten bij de openbare omroep en de VDAB, dat mainstream denken onder de druk van kijkcijfers en begrippen als betaalbaarheid veld wint, dat uit angst voor terrorisme het beroepsgeheim bij de hulpverlening wordt uitgehold, dat kruispuntbanken vlotjes gegevens beginnen uitwisselen.

Angst is krachtig smeer.

De sluipende weg van het fascisme is al een tijd aan de gang en daarom moet ik dit schrijven.

Als de dam van de sociale zekerheid barst, volgt de vloedgolf van het fascisme. Moeilijk om dat te begrijpen is dat niet. Eén les geschiedenis met wat body en je weet dat.

Het antwoord is dus: sociale zekerheid. Niet: veiligheid, krachtige justitie, afscheuring, uitsluiting, besparing, controle, grenzen en noem maar op.