Print-screen van de tweet van Anatol Lieven van 20 januari 2022, die verwijst naar zijn artikel in Responsible Statecraft van dezelfde datum.

In het Oekraïne-conflict wordt nog altijd gepraat, maar het Westen heeft hooguit enkele weken om een Russische escalatie te voorkomen. Doortastende initiatieven van Europese leiders van kernlanden Frankrijk en Duitsland kunnen het verschil maken.

Anders dan wat westerse media berichten, heeft het overleg tussen de Amerikaanse en Russische buitenlandministers op 21 januari wel degelijk wat opgeleverd. Biedt het schriftelijk antwoord van de VS op de Russische eisen voldoende perspectief, dan volgt een nieuwe ontmoeting en zo nodig een nieuwe top tussen Biden en Poetin. Maar partijen blijven zich wel voorbereiden op een militair treffen. De VS stuurt munitie, het VK wapens en militaire adviseurs. Rusland plant manoeuvres in de Zwarte Zee, richt Iskanderraketten op Kiev, en brengt S-400-luchtafweer in stelling die een ‘no-fly-zone’ boven Oekraïne kan afdwingen. En er gaan in Rusland stemmen op om de Donbas-republieken te erkennen als onafhankelijke, soevereine landen, wat de weg vrijmaakt voor aanhechting bij Rusland.

Rusland heeft hoog ingezet. Wat het wil bereiken is normaal het resultaat van vredesbesprekingen na het winnen van een oorlog. Maar het land zet het Westen ongegeneerd het mes op de keel. Het deinst niet terug voor de inzet van wapens. Het voelt zich geruggensteund door de alliantie met China, dat de sterkste strijdkrachten ter wereld ontwikkelt en net als Rusland over hypersonische raketten beschikt waar het Westen vandaag geen antwoord op heeft. De Rusland-China-as jaagt de VS de stuipen op het lijf: een oorlog op twee fronten kan het niet aan. Die alliantie werkt ook geo-economisch: Rusland kan gebruik maken van Chinese betalingssystemen zodat het weinig hinder zal ondervinden van de “nucleaire sanctie”: verbanning uit het mondiale financiële systeem SWIFT.

Europese Alleingang, of militair opbod

In Europa lopen de meningen over de Russische eisen steeds verder uiteen. De Franse president Emmanuel Macron en de Duitse kanselier Olaf Scholz pleiten voor een Europese Alleingang, los van de VS en de NAVO. Opiniemakers doen ook een duit in het zakje. UGent-professor en Egmont-directeur Sven Biscop pleit voor het bewapenen van, en financiële en economisch steun aan, Oekraïne, alsook extra sancties tegen Rusland. Poetins logica is hem vreemd. Biscops UAntwerpen-collega Tom Sauer is wél in staat zich in Poetin in te leven. Rusland ziet met lede ogen aan hoe Oekraïne en het Zwarte Zeegebied meer en meer in de westerse invloedssfeer worden gezogen. Oekraïne is beter neutraal. Het land zou er economisch op vooruitgaan en veiliger worden. Bovendien zou Rusland zich minder opgejaagd voelen, aldus Sauer.

Biscops rabiate Egmont-collega Alexander Mattelaer maakt het in De Tijd wel erg bont. De professor spreekt ijskoud over “Russische opbouw in Oost-Europa … om de Oekraïense staat geheel of gedeeltelijk te onderwerpen”. In werkelijkheid verplaatst Rusland zijn troepen in eigen land, en kijkt het er wel voor uit om de in alle opzichten mislukte staat Oekraïne binnen te vallen. Mattelaers stelling dat “Rusland [met zijn gaswapen] zijn buurlanden intimideert en gaandeweg van hun soevereiniteit probeert te beroven”, is al helemaal van de pot gerukt. Dat Rusland de langetermijncontracten correct uitvoert, maar Europa zich zelf afhankelijk heeft gemaakt van de spotmarkt voor Russisch aardgas, met onvoorspelbare prijzen, staat buiten kijf.

De rug rechten tegen Poetin?

Mattelaer stelt dat de VS weigert “om over het lot van Europa te spreken zonder de Europeanen daar zelf bij te betrekken” en dat de lidstaten “ernstig verdeeld [raken] over het Ruslandbeleid”. Maar het is niet ernstig om die verdeeldheid in de schoenen schuiven van Poetin. De geschiedenis leert dat de EU hoegenaamd niet in staat is een gemeenschappelijk buitenlands beleid te formuleren. De Unie heeft zich onder druk van Washington laten verleiden om in sneltreinvaart zoveel mogelijk nieuwe leden op te nemen, elk met vetorecht inzake buitenlands beleid. Dat is ook precies de reden waarom Rusland wel op bilaterale basis overleg pleegt, maar niet met onverkozen bureaucraten in een verdeeld Brussel. Mattelaers oproep om als Europa “de rug te rechten tegen Poetin” is dan ook een slag in de lucht.

Men moet zich natuurlijk afvragen waarom de NAVO in 1991 niet tegelijk met het Warschaupact is opgedoekt. Volgens Anatol Lieven¹ is de NAVO voor de VS van blijvende waarde als instrument om wereldwijd macht te projecteren. Oost-Europese leden hebben slechte herinneringen aan hun Sovjet-verleden, maar moeten niet overdrijven. De Britten kunnen zich als prominent NAVO-lid en rechterhand van de VS voordoen als grote mogendheid. Frankrijk kan zich als neokoloniale mogendheid in Afrika staande houden dankzij het NAVO-lidmaatschap. Andere West-Europese NAVO-leden worden gemotiveerd door angst voor Rusland, maar met de herinnering aan de Tweede Wereldoorlog vooral voor elkaar en voor zichzelf.

Frans veto tegen Oekraïens NAVO-lidmaatschap

Anatol Lieven komt met een verrassende suggestie. De Franse president Emmanuel Macron kan de oorlogsdreiging in Europa beëindigen door te verklaren dat hij een veto zal uitspreken tegen elke Oekraïense aanvraag om lid te worden van de NAVO, en dat hij verwacht dat ook zijn opvolgers zo’n veto zullen uitspreken. Dit zou natuurlijk symboliek zijn. Macron kan het beleid van zijn opvolgers niet dicteren. Maar het zou de EU kunnen aanzetten werk te maken van een nieuwe Europese veiligheidsarchitectuur waarin ook plaats is voor Rusland. Gegeven de verdeeldheid binnen de EU op het vlak van het buitenlands beleid moet één kernland het voortouw nemen. Vandaag kan dat enkel Frankrijk zijn, in de verwachting dat het een verdeeld Duitsland kan meekrijgen.

Sluit de VS zich niet aan bij zo’n Frans initiatief, dan kunnen mensen als de Democratische Evelyn Farkas² gehoor krijgen. Farkas ziet niets in economische sancties tegen Rusland. Zij pleit voor het vormen van een coalition of the willing die Poetin moet afschrikken en zich voorbereiden op oorlog, zowel om Oekraïne als Georgië. Het op de been proberen te brengen van zo’n coalitie zou een ernstig debat over, en binnen, de NAVO met zich meebrengen. Waarom zou men nog moeten vasthouden aan een organisatie waarvan het doel met het einde van de Koude Oorlog is verdwenen? Voor zover bekend is UAntwerpen professor Tom Sauer één van de weinige Europese academici die het voortbestaan van de NAVO na de val van de Muur concreet aan de orde heeft gesteld. Dat is een aberratie in de internationale politiek, aldus Sauer.

Zoals Lievens tweet boven dit artikel leert, ziet het er in geval van oorlog niet goed uit voor het Westen. Maar tegelijk wijst Lieven erop dat een compromis met Rusland nog altijd mogelijk is. Dat vergt doortastende initiatieven van Europese leiders van kernlanden Frankrijk en Duitsland, die maar beter niet luisteren naar onbuigzame opiniemakers als de Belgische Egmont-lobbyisten Biscop en Mattelaer.

1 Anatol Lieven is senior research fellow Rusland en Europa. Voorheen was hij professor aan de Georgetown University in Qatar en in het War Studies Department van King’s College London. Van 1985 tot 1998 schreef hij als journalist in Zuid-Azië, de voormalige Sovjet-Unie en Oost-Europa over de oorlogen in Afghanistan, Tsjetsjenië en de zuidelijke Kaukasus. Lieven is auteur van verschillende boeken over Rusland en zijn buren.
2 Dr. Evelyn N. Farkas is nationaal veiligheidsadviseur. Zij was in de regering-Obama plaatsvervangend onderminister van defensie voor Rusland, Oekraïne en Eurazië, en voormalig adviseur van de opperbevelhebber van de geallieerden en de NAVO. Thans is zij als non-executive senior fellow verbonden aan de Amerikaanse denktank Atlantic Council en als National Security Analyst aan de nieuwszenders NBC/MSNBC.

Dit artikel verscheen eerder vandaag op Geopolitiek in context