De gesneuvelde dogma’s

‘We leven boven onze stand, er is geen geld.’
Dat hebben ze ons jarenlang wijsgemaakt. De gezondheidszorg was te duur, de werkloosheidsuitkeringen te royaal, de lonen te hoog en voor sociale of culturele zaken was er gewoon geen geld. Het overheidsdeficit en de schulden moesten zo laag mogelijk en daarom moest er op alles en nog wat bespaard worden.

Plots lijkt er wel geld te zijn en hebben ze zo te zien gigantische geldpotten gevonden. Vandaag geven ze miljarden euro’s uit alsof het snoepjes zijn. Een overheidsdeficit dat meer dan driemaal de 3 procent Maastrichtnorm bedraagt of een schuldgraad van een pak boven de 100 procent van het bnp, het kan plots allemaal.

‘De vrije markt lost alles op, de staat is inefficiënt.’
Alles zoveel mogelijk privatiseren en dereguleren, dat was het mantra. De staat moest zoveel mogelijk ontvet worden en zo weinig mogelijk tussenkomen.[1] In de woorden van Bart De Wever: “De staat is een monster dat geld opzuigt en uitspuwt”. Tijdens de coronacrisis faalde de markt compleet. Dat was het best en meest dramatisch zichtbaar op het vlak van de mondmaskers.

Omgekeerd zagen we een dramatische terugkeer maar ook eerherstel van de publieke overheid. Voor iedereen werd het zichtbaar dat alleen de staat een crisis van dergelijke omvang kan beheersen en overwinnen. Belangrijke sectoren van de economie werden probleemloos geheel of gedeeltelijk genationaliseerd. Helemaal grappig werd het toen vorige maand bleek dat zelfs het Ayn Rand Institute beroep deed op het systeem van overheidssteun om de tewerkstelling op niveau te houden. Het Institute heeft als roeping de ideeën van schrijfster Ayn Rand te promoten die vindt dat een overheid best zo weinig mogelijk ingrijpt in de markt. Volgens de Wall Street Journal zijn de economische stimulusmaatregelen in de VS “de grootste stap op weg naar een centraal geplande economie die Amerika ooit heeft gezet”.

Het is arbeid die kapitaal creëert en niet omgekeerd. De lockdown liet ook zien dat het vaak de meest essentiële jobs zijn die het laagst betaald worden.

‘Kapitaal en ondernemingszin creëren welvaart.’
Het zijn de ondernemers die welvaart scheppen. Dankzij hun kapitaal, durf en innovatie creëren ze tewerkstelling en verhogen ze de rijkdom van een land. De lockdowns in de verschillende landen brachten overal het tegenovergestelde aan het licht, namelijk dat het de arbeid van de werkende bevolking is die de rijkdom voortbrengt. Toen een deel van de actieve bevolking zijn arbeid noodgedwongen stopte, zakte de economische groei als een pudding in elkaar. Het is arbeid die kapitaal creëert en niet omgekeerd. De lockdown liet ook zien dat het vaak de meest essentiële jobs zijn die het laagst betaald worden.

‘Wat goed is voor de rijken is goed voor iedereen.’
Precies omdat de welvaart gecreëerd wordt door kapitaal en ondernemers, moeten we hen ook in de watten leggen. Maatregelen die de ondernemers en de hoge inkomens begunstigen (fiscale cadeaus, loonsubsidies, staatssteun …) zorgen voor meer investeringen en creëren jobs. Hun voordeel sijpelt uiteindelijk door naar onder. Dit zogenaamde trickle down effect was hét excuus om het beleid op maat van de 1 procent rijksten goed te praten.

Corona maakt brandhout van deze drogredenering. Dankzij de steunmaatregelen gaan de superrijksten er inderdaad sterk op vooruit. Sinds 18 maart zagen de miljardairs in de VS hun vermogen al toenemen met een vijfde, of 565 miljard dollar. JPMorgan, de grootste bank van de VS rapporteerde zijn hoogste kwartaalomzet ooit. Het investeringsbedrijf Goldman Sachs tekende een groei van 41 procent op in vergelijking met vorig jaar. Maar van dat ‘doorsijpelen’ is er weinig te merken. Wereldwijd worden honderden miljoenen mensen in de armoede tot extreme armoede geduwd. In eigen land is het aantal mensen dat een beroep doet op voedselbanken met 15 procent gestegen, en dat is nog maar het begin.

‘Mensen zijn egoïsten.’
De mens is tot het goede in staat, maar van nature is hij slecht. Hij wordt in de eerste plaats gedreven door eigenbelang. Dat hebben de neoliberale goeroes ons decennialang wijsgemaakt. Uiteindelijk is dat volgens hen voordelig want eigenbelang leidt tot concurrentie en dat drijft nu net onze economie vooruit.
De spontane en massale solidariteit die opborrelde tijdens de coronacrisis maakt gehakt van dit cynisch mensbeeld. Jongeren deden boodschappen voor hun bejaarde buren, duizenden vrijwilligers maakten mondmaskers of boden zich aan bij voedselbanken. Toen er nog geen beschermingsmateriaal was gingen verpleegkundigen op gevaar van hun eigen gezondheid – en dus leven – hun patiënten verzorgen. Zeker, er waren groepen die zich geen bal aantrokken van de veiligheidsmaatregelen, maar dat waren de uitzonderingen die de regel bevestigen. De coronacrisis toont meer dan ooit aan dat de mens in wezen een supersamenwerker is, zoals eerder beschreven door Dirk Van Duppen en Rutger Bregman. Wendy Carlin, professor economie verwoordt het zo: “Het model van de economische actor als amoreel en egocentrisch moet definitief worden bijgesteld”.

Een gelijkaardige aanpak zoals na 2008 – extra geld pompen in de economie gecombineerd met bezuinigingen – is in elk geval uit den boze.

Geen herhaling van 2008

Alle traditionele partijen, groenen en sociaaldemocraten incluis, hebben de afgelopen veertig jaar meegewerkt aan het neoliberaal beleid of het minstens ondersteund.[2] De gevolgen van dat asociaal beleid zijn de afgelopen maanden pijnlijk duidelijk geworden. In de gezondheidszorg en de woonzorgcentra hebben de besparingen en privatiseringen een hoge tol aan mensenlevens geëist. Bovendien blijken de neoliberale recepten totaal ongeschikt om een stevig antwoord te bieden op de economische crash.

Een gelijkaardige aanpak zoals na 2008 – extra geld pompen in de economie gecombineerd met bezuinigingen – is in elk geval uit den boze. Een nieuwe financiële doping zou de al fel verzwakte economie helemaal ten gronde kunnen richten. Nieuwe besparingen zouden de koopkrachten nog verder aantasten een diepe sociale en politieke crisis veroorzaken. De waarschuwingen van Financial Times zijn ondubbelzinnig: “Als we willen dat het kapitalisme en de liberale democratie Covid-19 overleven, kunnen we het ons niet veroorloven de foutieve aanpak van ‘socialiseer de verliezen en privatiseer de winsten’ van tien jaar geleden te herhalen.” “Een terugkeer naar bezuinigingen zou waanzin zijn – een uitnodiging tot wijdverbreide sociale onrust, zo niet revolutie, en een godsgeschenk voor de populisten.”

De grote roep naar een paradigmawissel

Zoveel is duidelijk. Het neoliberalisme heeft afgedaan, het is tijd voor iets nieuws. Op de diehards na wil niemand terugkeren naar de wereld van vóór corona. De crisis en de aanpak ervan heeft tot heel wat frustraties geleid en heeft een belangrijk deel van de actieve bevolking geradicaliseerd. In de VS is 57 procent van de bevolking van mening dat hun politieke systeem alleen werkt voor insiders met geld en macht. Een meerderheid van de jongeren onder de dertig is voorstander van het socialisme. In het Verenigd Koninkrijk wil amper 6 procent terugkeren naar hetzelfde type van economie als vóór de pandemie. Slechts 17 procent is van mening dat de financiering van de stimulusmaatregelen moet gebeuren door nieuwe besparingen.

70 procent van de Fransen vindt het nodig om de invloed van de financiële wereld en de aandeelhouders te verminderen. In Vlaanderen vindt driekwart van de bevolking dat het geld moet komen van de grote fortuinen en vindt twee derden dat politici na de crisis werk moeten maken van een ambitieuze herverdeling van de rijkdom.

Volgens de Financial Times moeten er “radicale hervormingen” op tafel komen.

Ook de academische en culturele wereld zit op die golflengte. Drieduizend wetenschappers van 600 universiteiten vinden dat de samenleving zijn koers ingrijpend moet wijzigen en werknemers opnieuw centraal moet stellen in de besluitvorming. Tweehonderd artiesten, waaronder Robert De Niro en Madonna, lanceerden een oproep aan ‘de wereld’, om niet terug te keren naar ‘het normale’ van vóór corona, maar om onze levensstijl, consumptie en economieën diepgaand te veranderen.

Ook in de zakenwereld is dat besef goed doorgedrongen. Klaus Schwab, stichter en voorzitter van het Wereld Economisch Forum (Davos) heeft het over een “grote reset van het kapitalisme”. Volgens hem heeft de pandemie de tekortkomingen blootgelegd van een “oud systeem” dat de infrastructuur, de gezondheidszorg en de socialezekerheidsstelsels had verwaarloosd. “Als we doorgaan zoals we nu doen zou ik kunnen voorzien dat we een opstand zullen krijgen”. In dat verband smeken de superrijken in een open brief om hen zwaarder te belasten.

Volgens de Financial Times moeten er “radicale hervormingen” op tafel komen. “Regeringen zullen een actievere rol in de economie moeten aanvaarden. Ze moeten de openbare diensten zien als investeringen in plaats van als kostenposten en zoeken naar manieren om de arbeidsmarkt minder onzeker te maken. Herverdeling van de rijkdom zal opnieuw op de agenda staan. Beleid dat tot voor kort als excentriek werd beschouwd, zoals basisinkomen en vermogensbelasting, moet in de mix worden opgenomen.”

Volgens die krant zal de liberale democratie “deze tweede grote economische schok alleen overleven als er aanpassingen worden doorgevoerd in het kader van een nieuw sociaal contract waarin het welzijn van de meerderheid wordt erkend boven de belangen van de bevoorrechten”. Ook Foreign Affairs heeft het over een ‘nieuw sociaal contract’. Het doel daarvan is “de vestiging van een ‘welvaartsstaat’ die iedereen de nodige basisvoorzieningen biedt om een fatsoenlijke levenskwaliteit te behouden”. Dat veronderstelt “gegarandeerde universele toegang tot gezondheidszorg en onderwijs van hoge kwaliteit”. Wat tot voor kort als radicaallinks doorging is nu mainstream geworden.

Een antwoord op vier crisissen

De uitdagingen waarvoor we staan zijn zeer groot: Het nieuw paradigma moet op minstens vier crisissen een antwoord weten te beiden.[3]

1. Economische impasse

De laatste twintig jaar heeft de wereldeconomie driemaal een ernstige crisis doorgemaakt: de dotcom crisis in 2000, de financiële crisis in 2008 en de afgelopen maanden een depressie n.a.v. een pandemie. Dat maakt duidelijk dat Covid niet de oorzaak maar wel de trigger is van het economisch noodweer. Een gezonde economie zou zo’n coronaschok in principe moeten aankunnen, een land als China bewijst dat. Maar voor de kapitalistische economie lijkt dat totaal niet het geval te zijn. De productiviteitsgroei is bijna stilgevallen, de winstvoeten (percentage winst op geïnvesteerd kapitaal) kennen een gestage achteruitgang en wereldwijd is de schuldenlast opgelopen tot een onhoudbare 322 procent van het bnp. Elke crisis betekent bovendien niets dan miserie voor miljoenen mensen. Deze crisis zal opnieuw enkele honderden miljoenen in de armoede duwen. Zo kan het echt niet verder.

Met de rijkdom die vandaag wereldwijd geproduceerd wordt heeft elk gezin met twee volwassenen en drie kinderen wereldwijd een potentieel maandelijks besteedbaar inkomen van 4.100 euro.

2. Schandalige kloof tussen rijk en arm

In het kapitalisme is de productie enkel en alleen gericht op de winstzucht van een kleine groep privébezitters en staat ze niet in functie van de sociale behoeften of ontwikkelingskansen van de grote meerderheid. Dat veroorzaakt een schandalige kloof tussen rijk en arm.

Met de rijkdom die vandaag wereldwijd geproduceerd wordt heeft elk gezin met twee volwassenen en drie kinderen wereldwijd een potentieel maandelijks besteedbaar inkomen van 4.100 euro (je leest het goed).[4] Toch beschikt een op drie van de wereldbevolking niet over basissanitair en een op acht niet over elektriciteit. Een op vijf leeft in een sloppenwijk en een op drie beschikt niet over veilig drinkbaar water.

In eigen land bezitten de 5 procent superrijksten evenveel als de 75 procent armsten. In één van de rijkste landen ter wereld loopt 20 procent van de gezinnen het risico om in armoede terecht te komen, heeft een kwart van de gezinnen het moeilijk om alle medische uitgaven te betalen, kan 40 procent niet sparen en heeft 70 procent van de werklozen moeite om rond te komen.

Dit zijn geen excessen van het systeem. Het volgt rechtstreeks uit de logica ervan.

We hebben ons lot in handen gelaten van privé-tirannieën, die ze bedrijven noemen, en die geen verantwoording schuldig zijn aan het publiek.

3. De komende pandemieën

Sinds het begin van vorige eeuw weten we dat zowat alle moderne epidemieën het gevolg zijn van de ingreep van de mens in zijn directe ecologische omgeving. Zoogdieren en vogels zijn dragers van honderdduizenden virussen die overdraagbaar zijn naar de mens.[5] Door ontginning van vooraf ontoegankelijke natuurgebieden is er een toenemende kans op overdracht van die virussen op mensen.

Naar aanleiding van HIV, SARS, Ebola, Mers en andere virussen, waarschuwen topexperten daar al meer dan tien jaar voor. We mogen misschien van geluk spreken dat er niet nog meer dodelijke virussen op ons af zijn gekomen. In 2018 werd door wetenschappers in de VS een gedetailleerd plan uitgewerkt ter preventie van dergelijke pandemieën. De verliezen als gevolg van Covid-19 zullen naar schatting oplopen tot 12.500 miljard dollar. De kostprijs van het preventieplan van 2018 bedraagt amper 7 miljard dollar.

Voor het project is op dit ogenblik nog geen financier gevonden. Dat hoeft niet te verbazen, want het onderzoek naar dergelijke zaken is grotendeels in privéhanden en die zijn niet uit op het algemeen belang maar op winst. Chomsky formuleert het heel scherp: “Labs over de hele wereld hadden kunnen werken aan de preventie van potentiële coronaviruspandemieën. Waarom hebben ze het niet gedaan? De marktsignalen waren niet goed. We hebben ons lot in handen gelaten van privé-tirannieën, die ze bedrijven noemen, en die geen verantwoording schuldig zijn aan het publiek. In dit geval gaat het over Big Pharma. Voor hen is het maken van nieuwe crèmes winstgevender dan het vinden van een vaccin dat mensen kan beschermen tegen totale vernietiging.”

4. De klimaatontaarding

De jacht op maximale winst ondermijnt het ecologisch systeem van de aarde en bedreigt het voortbestaan van de menselijke soort. Volgens de bekende schrijfster en activiste Naomi Klein staat de wereld voor een beslissende keuze: ofwel redden we het kapitalisme ofwel het klimaat. Deze keuze stelt zich haarscherp in de sector van de fossiele energie, de hoofdverantwoordelijke voor CO₂-uitstoot. De 200 grootste olie-, gas- en steenkoolbedrijven hebben een gezamenlijke marktwaarde van 4.000 miljard dollar en maken jaarlijkse tientallen miljarden winst.

Als we de temperatuurstijging beneden de 2°C willen houden dan moeten deze energiereuzen 60 tot 80 procent van hun voorraden onaangeroerd laten. Maar dat is nefast voor de winstverwachtingen en het zou hun beurswaarde ogenblikkelijk doen kelderen. Daarom investeren ze nog steeds jaarlijks honderden miljarden dollars in de zoektocht naar nieuwe voorraden. Indien het huidige beleid van kracht blijft, zal de vraag naar fossiele brandstoffen binnen dit en twintig jaar in plaats van drastisch te dalen met bijna 30 procent gestegen zijn, zonder dat er een piek in zicht is.

Binnen de winstlogica is de klimaatopwarming niet te stoppen. Volgens The Economist, de spreekbuis van de economische elite wereldwijd, is de financiële kostprijs gewoon te hoog om de klimaatopwarming tegen te gaan.

In reactie op de coronacrisis hebben regeringen nooit geziene maatregelen genomen. Er zal minstens zo radicaal moeten opgetreden worden om de klimaatontaarding aan te pakken. “Als er één ding is dat de pandemie heeft aangetoond”, aldus de Financial Times, “dan is het wel het gevaar dat de waarschuwingen van deskundigen werden genegeerd”.

Strijd voor een ander maatschappelijk bestel

Wat leren ons deze vier crisissen? Dat we onze beleid en onze economie helemaal zullen moeten herdenken. Om de huidige economische impasse te doorbreken zal het vooreerst nodig zijn om de financiële markten aan banden te leggen en de buitenproportionele macht van de multinationals te breken. Om de sociale problematiek aan te pakken moet de economie niet langer gericht zijn op de privé-winsten van enkelen, maar op de sociale behoeften van de velen. Ook moet er een herverdeling komen van de rijkdom. Om ons te wapenen tegen toekomstige pandemieën zal de farmaceutische industrie een grondige koerswijziging moeten maken. De klimaatpolitiek tenslotte is te belangrijk om over te laten aan de energiereuzen en hun winstlogica. Hun almacht moet gebroken worden zodat er ruimte komt voor een verantwoord klimaatbeleid.

Om dat allemaal voor elkaar te krijgen zullen we de economische sfeer moeten ondergeschikt maken aan de politieke sfeer. Waar en in wat geïnvesteerd wordt, de distributie van het economisch surplus, de handel, het geldwezen, enz., dat alles moeten we richten op de prioriteiten en noden van de huidige gemeenschap en die van de toekomstige generaties. Deze ‘planning’[6] houdt geenszins een totale staatscontrole in, maar wel dat de economie gecontroleerd wordt door een (verkozen) politiek orgaan en niet door privé-eigenaars. Het betekent dat de economische logica ondergeschikt wordt aan de staat en niet omgekeerd.

Een ander maatschappelijk bestel is noodzakelijk en dringend, maar het zal er niet vanzelf komen. Correcte ideeën zijn belangrijk maar niet voldoende om veranderingen te bewerkstelligen. Achter het huidig bestel zitten gigantische belangen. Zij die profiteren van dit systeem zullen het nooit vrijwillig prijsgeven of bereid zijn toegevingen te doen, ook al zijn er verlichte kapitalisten die overtuigd zijn dat zo’n concessies essentieel zijn voor het behoud van het systeem. Werkgeversorganisaties zullen zelfs proberen gebruik te maken van de crisissituatie om een schokstrategie op te leggen.

De geschiedenis leert ons dat het soort maatschappij en onze toekomst zal afhangen van de strijd die we zullen voeren. Zoals de socioloog Jean Ziegler het zegt: “We moeten niet optimistisch zijn, we moeten mobiliseren”.[7] Om die mobilisatie krachtig te maken, zullen we ons stevig moeten organiseren, want de tegenstander is heel sterk georganiseerd. Of zoals Yanis Varoufakis het zegt: “Als we er nu niet in slagen om ons te verenigen, dan is mijn angst dat dit systeem zijn wrede logica alleen maar zal verdiepen”.

Het worden in elk geval spannende en beslissende tijden. Get ready.

Voetnoten

[1] Die terugtrekking van de staat geldt niet voor de grote monopolies, integendeel. Door hun grote machtsconcentratie hebben zij hoe langer hoe meer impact op het staatsbestel. Zij gebruiken de staatsmacht om hun concurrentiepositie te versterken en maximale winst te garanderen. Dat gebeurt op verschillende manieren. Overheidsopdrachten, subsidies en een gunstige belastingtarieven zijn de meest gekende. Maar ook voor de exploratie van nieuwe sectoren of producten wordt de overheid ingeschakeld. Investeringen zijn hier onzeker en vergen vaak reusachtige hoeveelheden kapitaal. Overheidsinstellingen nemen deze dure en riskante beginfase op zich, vaak in het kader van de oorlogsindustrie. In een later stadium worden ze dan overgemaakt aan de privésector, ze worden letterlijk geprivatiseerd. Om wat recente voorbeelden te geven, dat was het geval met de PC, het internet, het algoritme van Google, draadloze netwerken, het touchscreen, GPS, microchips, biotechnologie, nanotechnologie en nog vele andere winstgevende producten of sectoren. De startfinanciering van Apple kwam van een investeringsbedrijf van de VS-overheid.

[2] In alle landen waar de sociaaldemocraten mee regeerden hebben ze het neoliberaal beleid mee helpen vorm geven. In het Verenigd Koninkrijk lanceerde Blair de ‘Derde Weg’ tussen kapitalisme en socialisme en sloot een pact met de ultrarechtse Berlusconi. In Duitsland introduceerde Gerhard Schröder, de voorman van de sociaaldemocraten het lageloonmodel dat in heel Europa een spiraal van loondaling op gang bracht. In België zijn de sociaaldemocraten mee verantwoordelijk voor de aantasting van de koopkracht, de slechtere arbeidsvoorwaarden, de bezuinigingen op sociale zekerheid en gezondheidszorg, en de slechtere pensioenstelsels.

De groenen hebben nog niet veel meegeregeerd en daar waar ze dat wel deden, hebben ze niet voor koerswijziging gezorgd. In Duitsland hebben ze daarentegen gretig het lageloonmodel verdedigd. Tijdens hun enige regeringsdeelname in België (1999 tot 2004) hebben ze enkel punten en komma’s weten aan te brengen. In het Europees parlement hebben de groenen de door en door neoliberale maatregelen, zoals het Six Pack, nagenoeg volledig mee goedgekeurd en zijn zo mee verantwoordelijk voor het drastisch besparingsbeleid in de EU.

[3] Voor een meer uitgewerkte versie van zo’n alternatief model zie ‘De crisis van het kapitalisme: een andere economie is noodzakelijk én mogelijk’ en ‘Kapitalisme belandt in systeemcrisis’.

[4] De berekening voor het gemiddelde gezin gaat van de aannemelijke veronderstelling uit dat het besteedbaar gezinsinkomen 70 procent van het bnp bedraagt. In dit geval gebruiken we het bruto wereldproduct: $136.000 miljard PPP in 2019. Dat cijfer uitgedrukt in dollar PPP houdt rekening met de prijsverschillen tussen landen voor dezelfde goederen of diensten en drukt de reële koopkracht uit. We hebben dat cijfer omgezet in euro volgens de berekeningsmethode van de Wereldbank: voor België 1$ PPP~0.808 euro.
Bronnen: https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_countries_by_GDP_(PPP); https://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.MKTP.PP.KD; http://www.worldometers.info/world-population/world-population-by-year/; https://data.oecd.org/conversion/purchasing-power-parities-ppp.htm.

[5] Het gaat naar schatting om 350.000 tot 1,3 miljoen virussen. Bron: The Economist.

[6] Economische planning kan men definiëren als de mogelijkheid om democratisch overeengekomen doelstellingen op te leggen die gericht zijn op een duurzame economische ontwikkeling. Er zijn verschillende gradaties van planning. Planning wordt het best in de praktijk gebracht op een kwalitatieve wijze, meer bepaald gericht op de vitale menselijke noden. Bureaucratische planning moet vermeden worden.

[7] Geciteerd in een Interview in Solidair, juli-augustus 2020, p. 31.