Nu maandag kapseisde een boot met 550 vluchtelingen nabij de Libische
kust. Een deel  daarvan kon gered worden
door de Italiaanse kustwacht. 400 andere asielzoekers zijn echter overleden.
Dat stelt Save the Children op basis van getuigenissen van overlevenden.
Volgens de kinderrechtenorganisatie waren onder de slachtoffers “veel jonge
mannen en waarschijnlijk zelfs minderjarigen.”

Deze ramp haalde, omwille van het hoge dodenaantal,
het wereldnieuws. Het mag echter zeker niet als een geïsoleerd geval beschouwd
worden. Veel gelijkaardige tragedies blijven uit de schijnwerpers,
waardoor het grote publiek er geen weet van krijgt. Dat zulke catastrofes wel
degelijk gebeuren, blijkt uit cijfermateriaal van de VN-vluchtelingenorganisatie United
Nations High Commissioner for Refugees (UNHCR). Zo kwamen in 2014 minstens 3400
vluchtelingen om in hun poging om de Middellandse Zee over te steken. De
Verenigde Naties noemen het dan ook “de meest dodelijke route in de wereld”.

Immense vluchtelingencrisis

Niettemin waagden in datzelfde jaar maar liefst 207.000 mensen de
oversteek. Een aantal dat bijna driemaal hoger ligt dan het vorige record van
70.000 asielzoekers in 2011. Gevraagd naar de oorzaak hiervan, stelt Eva
Berghmans, beleidsverantwoordelijke bij Amnesty International, dat er momenteel
sprake is van de grootste vluchtelingencrisis sinds de Tweede Wereldoorlog.
Iets wat ook de Verenigde Naties beamen: volgens deze organisatie zijn
momenteel 50 miljoen mensen wereldwijd op de vlucht.

“Onrust in het Midden-Oosten en de Hoorn van Afrika ligt daar aan
de grondslag van”, verduidelijkt Berghmans. “Meer bepaald zorgen conflicten in
Syrië, Irak, Libië, Eritrea, Somalië en Soedan ervoor dat een groot deel van de
bevolking er wegtrekt.”

“In veel van die landen is er bovendien niet enkel oorlog maar
worden vaak ook mensenrechten geschonden en is er sprake van een politiek
autoritair systeem”, stelt Michael Pugh, emeritus professor in Peace and
Conflict studies aan de Universiteit van Bradford (GB). “Een deel van die
vluchtelingen gaat dan naar Europa, waarbij de Middellandse Zee de populairste
route vormt”, vertelt Berghmans. “De meesten vertrekken daarbij vanuit Libië en
worden door mensensmokkelaars op gammele boten gezet.”

Dodenaantal neemt toe

Dit jaar neemt die vluchtelingenstroom enkel maar toe. Ook het
dodenaantal is in 2015 al fors gestegen in vergelijking met dezelfde periode
vorig jaar. Waar in de eerste vier maanden van 2014 96 doden te betreuren
vielen, zijn er dit jaar reeds 900 mensen overleden (de 400 vermoedelijke slachtoffers meegerekend, red.). Bovendien is
het nog niet eens eind april.

“Die toenemende vluchtelingenstroom heeft veel te maken met de
verslechterde situatie in Syrië, waar IS voor constante dreiging zorgt”, meent
professor Pugh. “Daarnaast moet je zeker ook rekening houden met de nieuwe en
zich uitbreidende conflicten in Jemen, Noord-Nigeria en Mali.”

Westerse verantwoordelijkheid

Volgens de professor is echter ook het Westen in grote mate
verantwoordelijk voor de steeds groter wordende vluchtelingenstroom. “Veel
Westerse landen hebben in 2011 enthousiast Libië gebombardeerd, wat van het
land een puinhoop maakte. Het verloop van de oorlog in Libië zette het Westen
er evenwel toe aan om ook in de Syrische burgeroorlog partij te kiezen. Hoewel Syrië niet werd gebombardeerd, werd de Syrische oppositie volop
gesteund. Volgens mij hebben die Westerse interventies zo voor nog meer onrust
en conflict gezorgd, waardoor nu veel mensen hun land proberen te verlaten.”

Vraag is natuurlijk waarom zoveel vluchtelingen opteren voor de
gevaarlijke Middellandse Zee als route naar Europa. Dat heeft te maken met het
beleid van bepaalde EU-lidstaten ten aanzien van immigranten, stelt Berghmans.

“Tussen Turkije en Griekenland staan grote hekkens, waardoor
asielzoekers onmogelijk Griekenland kunnen binnendringen. Bovendien hanteert
dat laatste land een terugdrijfpolitiek. In Spanje is er sprake van een
gelijkaardige situatie. Daarbovenop deinst de politie er niet voor terug om de
asielzoekers die toch proberen binnen te raken met rubberen kogels te
beschieten. In Bulgarije tot slot worden ook hekkens gebouwd. En sowieso worden
asielzoekers er in slechte omstandigheden opgevangen. Deze landen sluiten zich
dus hermetisch af, waardoor vluchtelingen gedwongen worden om via de
Middellandse Zee naar Italië te gaan.”

EU negeert het probleem

Een andere reden waarom het aantal doden in de Middellandse Zee de
laatste jaren almaar toeneemt, moeten we zoeken bij het EU-beleid ten aanzien
van reddingsoperaties op deze zee. Of beter: bij het ontbreken van zo’n beleid.
Een Europees beleid dat er werkelijk op gericht is om vluchtelingen uit de
Middellandse Zee te redden, bestaat immers niet.

Wat onbegrijpelijk is lettend op het aantal mensen dat er al
overleden zijn. Zo zouden er sinds 2000 minstens 22.000 vluchtelingen het leven
hebben gelaten in de Middellandse Zee. Vooral vanaf 2013 nam het aantal
slachtoffers, als gevolg van de mensenrechtencrises in het Midden-Oosten en de
Hoorn van Afrika, toe. Met als trieste hoogtepunt de twee grote schipbreuken bij
Lampedusa, waarbij minstens 500 mensen het leven lieten. Toch bleef het op
Europees niveau muisstil: een EU-beleid om reddingsoperaties uit te voeren kwam
er niet. Daartegenover stond dat de EU-grenzen nog meer werden afgesloten. 

Mare Nostrum

Italië daarentegen was van mening dat het deze tragedies niet kon
negeren en zette kort daarna Mare Nostrum (“Onze Zee”) op. Deze
reddingsoperatie bewees zeker haar nut: zo slaagde de Italiaanse kustwacht erin
om in 2014 ruim 150.000 vluchtelingen van een gewisse dood te redden. In
oktober 2014 kwam er evenwel een einde aan deze operatie. De hoge financiële
kosten (zo’n negen miljoen euro per maand), het grote aantal asielzoekers dat
opgevangen moest worden en kritiek vanuit de EU, deed Italië beslissen om de
reddingsactiviteiten terug te schroeven.

Op dat moment startte EU-grensagentschap Frontex met operatie
Triton. Als een vervanger voor Mare Nostrum mag het echter niet beschouwd
worden. “Triton heeft voornamelijk tot doel om in de territoriale wateren de
grenzen van Europa te bewaken”, licht Berghmans toe. “Bovendien is het budget
ervan (drie miljoen euro per maand, red.)
veel kleiner dan dat van Mare Nostrum. Op die manier is het aantal doden sinds
het wegvallen van Mare Nostrum sterk toegenomen.”

De inspanningen van de EU om het probleem op te lossen zijn dan
ook onvoldoende, vindt professor Pugh. “Europa zou zeker meer kunnen investeren
in reddings- en zoekoperaties op zee. Duitsland bijvoorbeeld heeft er wel de
economische slagkracht voor, maar heeft echter weinig interesse in de
Mediterrane regio. Tenzij als gebied voor investeringen, als bron van goedkope
arbeid en  goederen en als partner om te
helpen bij de terugbetaling van de schulden van de Duitse banken.”

Oplossingen op korte termijn

De nood aan een oplossing is groter dan ooit: 2015 wordt door
verschillende instanties voorspeld als een nog dodelijker jaar. Maar als het
bestaande beleid ontoereikend is, wat zou dan wel gedaan moeten worden?

“Amnesty International stelt verschillende maatregelen voor”,
vertelt Berghmans. “Allereerst moet er werk worden gemaakt van een echte
Europese zoek- en reddingsoperatie. Italië mag wat dat betreft niet langer aan
haar lot worden overgelaten.”

Daarbij aansluitend maakt de
beleidsverantwoordelijke meteen komaf met een mythe die rond grote
reddingsoperaties, zoals Mare Nostrum, schuilt. “Critici stellen dat zulke
operaties een aanzuigeffect hebben: dat ze met andere woorden meer
vluchtelingen zouden aantrekken. Dat klopt echter helemaal niet. Het aantal
vluchtelingen dat de Middellandse Zee overstak nam juist sterk toe na het
wegvallen van Mare Nostrum.”

Verder meent Berghmans dat de geredde asielzoekers verspreid
moeten worden over gans Europa. “Zodat niet enkel de Mediterrane landen moeten
instaan voor opvang. Daarnaast eisen we ook dat België de samenwerking, gericht
op het beperken van migratiestromen, met andere landen stopzet indien deze
landen de mensenrechten schenden. Tot slot moeten er ook veilige, legale routes
aangeboden worden aan vluchtelingen. Op die manier worden ze niet langer
gedwongen om de Middellandse Zee over te steken en kan mensensmokkel een halt
toegeroepen worden.”

Hervorming globale economie

Professor Pugh vindt eveneens dat reddingen op zee noodzakelijk
zijn, al wijst hij erop “dat dit wel geen lange termijnoplossing is.”
“Bovendien is Europa niet happig om meer asielzoekers binnen te laten.” De
Britse professor is niet hoopvol gestemd over de toekomst. “De enige echte
lange termijnoplossing is een hervorming van de globale economie. Al zie ik dat
niet gebeuren zo lang de neoliberale ideologie niet radicaal wordt verworpen en
globale institutionele structuren zoals het IMF en de Wereldbank niet worden
vervangen. Daarnaast moeten de drijfveren en macht van vroegere koloniale
machten om te interveniëren beperkt worden. De BRIC-landen kunnen misschien
alternatieve ontwikkelingsstrategieën introduceren, maar in het algemeen zijn
de vooruitzichten niet echt bemoedigend.”

Al
ziet de professor op middellange termijn wel enkele maatregelen die kunnen
genomen worden. Volgens hem moeten deze vooral gericht zijn op het verbeteren
van de situatie in de thuislanden. “De Internationale Maritieme Organisatie
(IOM) (het VN-agentschap dat instaat voor
de veiligheid op zee, red.) en haar leden zouden volgens mij meer moeten
samenwerken met vrachtschipeigenaars, vergunningverleners en havenautoriteiten.
Op die manier kan men voorkomen dat smokkelbendes met afgeleefde schepen de zee
op gaan. Daarbij aansluitend zou men de landen die een degelijk administratief
apparaat hebben kunnen financieren met de bedoeling om de welvaart in het land
te verhogen en de kusten beter te beschermen tegen smokkelaars.”