Op 13 november 2015 kwamen bij aanslagen in Parijs 130 mensen om het leven en geraakten meer dan 350 mensen gewond. Enkele daders hadden Molenbeek als thuisbasis, waarop de gemeente in een mediastorm terechtkwam.

Begin februari 2016 lichtte minister Jambon in de Kamer zijn Kanaalplan toe, dat de strijd tegen terreur en radicalisering wil aangaan via een preventieve, een administratieve, een politionele en een gerechtelijke aanpak. De verantwoordelijkheid voor het plan wordt gedeeld door de gemeenten van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest en de federale overheid. Deze laatste wil de financiering van het terrorisme aanpakken en zet in op een grotere politiemacht met controles van personen en woningen in de strijd tegen drugs, wapenhandel, vervalste documenten en illegale economie.

Maar dit is niet het eerste project met die naam. Er bestond namelijk al een Kanaalplan, al maakte dat minder ophef dan het plan van minister Jambon. Het eerste plan ging van start in 2012 om het hoofd te bieden aan de uitdagingen van de de-industrialisatie van de Kanaalzone. Het ging om uitdagingen als bevolkingsexplosie, economische ontwikkeling, scholen, mobiliteit en leefbaarheid van de openbare ruimte. Dit Kanaalplan wilde onder andere de woon- en economische functie van de Kanaalzone beter op elkaar afstemmen en de leefbaarheid van de openbare ruimte bevorderen.

Het valt op dat zo goed als dezelfde zones het onderwerp zijn van beide Kanaalplannen. Is het toeval dat de zones waar nu die specifieke criminaliteit geïdentificeerd wordt uitgerekend dezelfde zijn als die waarvan men achtte dat ze aan opwaardering toe waren? En is het toeval dat het uitgerekend om de armste buurten van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest gaat?

Hoe dan ook, de twee Kanaalplannen hebben hetzelfde doel, namelijk de Kanaalzone leefbaarder maken. De middelen zijn dan weer erg verschillend: van preventie tot repressie en alles daartussenin. De oplossingen die men aanbrengt, hangen af van waar men de oorzaak van het probleem legt. Wie denkt dat individuen de schuld hebben aan wat hen overkomt, gaat bij hen de oplossing leggen; responsabiliseren heet het dan. Wie de oorzaak in de maatschappelijke structuren ziet, zal dan weer die structuren willen veranderen.

We gaan het eeuwige debat vandaag niet oplossen. Wel pleit ik voor een andere benadering: een koele redenering.

Laten we er wat cijfermateriaal bijhalen. De Brusselse Welzijnsbarometer van 2017 stelt vast dat één derde van de Brusselaars moet rondkomen met een inkomen onder de armoedegrens. Dat klinkt hard en toch zegt het niet alles: meer sprekend is de geografische spreiding van lage inkomens, van kortere levensverwachting, van meer ziekte, van grotere werkloosheid en schooluitval. Het valt op dat alweer dezelfde wijken rond het kanaal slechter scoren dan het gemiddelde van Brussels Hoofdstedelijk Gewest.

De Welzijnsbarometer legt daarbij ook verbanden tussen armoede en (slechte) gezondheid. Men kan dit veelzeggend vinden of niet. Ik wil best de advocaat van de duivel spelen. Jongeren presteren slecht op school, dus hebben ze geen diploma en zijn ze werkloos. Armoede is dan een logisch gevolg, zo ook een grotere kans op criminaliteit. Wat is de oorzaak van die slecht lerende jongeren? Misschien de ouders, die hun kinderen niet in het gareel zouden kunnen houden. Mogelijk hebben die ouders ook normen en waarden die niet overeenstemmen met die van de Verlichting, een dankbaar onderwerp in het politieke discours. Een verwijzing naar de “normen en waarden van de Verlichting” is een vrijgeleide voor wat volgt. Wie durft immers de Verlichting in vraag te stellen?

Veel diepgang in die verwijzingen vinden we overigens niet. Is gelijkheid bijvoorbeeld enkel iets dat moet bestaan tussen man en vrouw of ook tussen personen met een verschillende etnische achtergrond? Maar goed, we geven voorlopig enig krediet aan de stelling dat sommige ouders hun kinderen niet goed opvoeden en dat het dan slecht afloopt met die kinderen. Toegegeven, het kan.

Laten we dan duidelijkheid zoeken in wetenschappelijk onderzoek. Zowel de federale als de Vlaamse regering pleiten immers voor evidence based practice. Laten we die weg opwandelen en nagaan wat werkt, op basis van feiten, niet op basis van overtuiging. Ik raad dan ook wat wetenschappelijke literatuur aan om de Brusselse cijfers te interpreteren. Ik koos bewust niet voor publicaties van sociaal werkers of politiek gekleurde auteurs maar laat twee epidemiologen, een econoom, een psycholoog en een klinisch bioloog aan het woord.

Lees waarom gelijkheid beter is voor iedereen

Voor hun boek ‘The Spirit Level: Why Equality Is Better For Everyone’, hebben epidemiologen Wilkinson en Picket (2010) gedurende maar liefst 35 jaar wereldwijd een grote verscheidenheid aan gegevens verzameld over maatschappelijke problemen. We hebben het o.a. over moord, drugsgebruik, obesitas, de lagere levensverwachting, armoede, tienerzwangerschappen en de omvang van de gevangenispopulatie.

Hun conclusie is dat dergelijke problemen niet vaker voorkomen in arme dan in rijke landen, maar wel vaker in landen waar de ongelijkheid groot is. Kortom, maatschappijen met meer gelijkheid functioneren op alle vlakken beter dan maatschappijen waar een grote mate van ongelijkheid heerst.

Verneem wat armoede doet met het gedrag van mensen en de keuzes die ze maken

In het werk ‘Scarcity: Why Having Too Little Means So Much’ leggen econoom Sendhil Mullainathan en psycholoog Eldar Shafir (2013) uit hoe het brein anders gaat functioneren onder invloed van schaarste, zowel van geld als van tijd. Schaarste laat iemand focussen op zijn directe gebrek, waardoor hij geen aandacht besteedt aan zaken die hij eveneens belangrijk vindt. In geval van grote schaarste verliest een persoon zelfs tot 13 punten aan IQ.

De meest opvallende bevinding van hun onderzoek is dat educatie niet helpt in een situatie van schaarste. Dit voedt de opvatting dat sommige mensen niet geholpen willen worden. Mullainathan en Shafir tonen echter aan dat het gaat om een gebrek aan mentale ruimte.

Kijk naar de gelijkaardige conclusie van Sam Tsemberis

Deze klinisch bioloog en grondlegger van Housing First (een project dat met succes dakloosheid bestrijdt) onderzocht waarom noch ziekenhuisopnames, noch detentie iets aan de situatie van daklozen veranderen. Tijdens een proefproject gaf hij daklozen onderdak zonder de gebruikelijke voorwaarden zoals werk vinden of een verslaving aanpakken.

Op die manier vielen de zorgen en stress die eigen zijn aan dakloosheid weg en begonnen de voormalige daklozen geleidelijk aan weer hun eigen leven in handen te nemen. Ondertussen wordt het concept Housing First al wereldwijd toegepast, ook in België, met steun van de overheid.

Neem de tijd om die wetenschappelijke inzichten te laten bezinken

Laat u vervolgens rondleiden in Molenbeek en stel vast hoe burgers met weinig middelen de handen uit de mouwen steken en er in slagen een positieve impact te hebben op hun gemeenschap. Kijk hoe buurtbewoners bijvoorbeeld een kleurrijke constructie met bankjes installeren op een plaats waar systematisch afval gestort wordt. De plaats blijft nu netjes. Of ontdek hoe twee Molenbeekse vrouwen noden detecteren in hun gemeente en een burgerinitiatief oprichten dat de meest geïsoleerden bereikt.

Maak dan tenslotte een financiële analyse. Wat is de impact van de dure en erbarmelijke huisvesting in Brussel op vlak van armoede en gezondheid? Wat kosten spoedopnames, ziekte, werkloosheid en criminaliteit aan de gemeenschap? Wat kost het Kanaalplan van Minister Jambon? Dat weten we alvast wel: 39 miljoen.

Is dit een pleidooi om criminaliteit te gedogen of zelfs maar te relativeren? Absoluut niet. Dit is een pleidooi voor een nuchtere kijk op de feiten.

Een stijging van het algemene welbevinden van de bevolking neem ik er persoonlijk graag bij.

Joëlle Degée is licentiate Romaanse filologie en werkt deeltijds als vertaalster. Ze vatte vorig jaar de Bachelor Sociaal Werk voor Volwassenen aan (Odisee Hogeschool & Erasmushogeschool) en schreef dit artikel in het kader van het vak diversiteit en multiculturaliteit.

Observatorium voor Gezondheid en Welzijn van Brussel-Hoofdstad. (2017). Welzijnsbarometer 2017. Brussel: Gemeenschappelijke Gemeenschapscommissie.

Shafir, E., & Mullainathan, S. (2013). Scarcity: Why having too little means so much. NY, Times Books.

Tsemberis, S. (2010). Housing First Manual. The Pathways Model to End Homelessness for People with Mental Illness and Addiction. Minnesota: Hazelden.

Wilkinson, R., & Pickett, K. (2010). The spirit level: Why equality is better for everyone. London: Penguin.