Een week geleden vroeg een prestigieus Brits tijdschrift ons om een lang stuk over het Grillisme. We hebben het geschreven en ingeleverd, maar er waren wat misverstanden en ze hadden het naar onze smaak te zwaar geredigeerd. We hebben de zaak in der minne geschikt, maar op dat moment waren we al ver over de deadline heen en het nummer werd gedrukt zonder onze bijdrage. Dat is heel jammer, maar we zijn er niet rouwig om. Het stuk was te lang – bijna vijfduizend woorden – om het naar een ander tijdschrift of een krant op te sturen, hen al het redactiewerk opnieuw te laten doen en het na enige tijd te laten publiceren. De situatie in ons land is heel erg slecht en de mensen in het buitenland worden daar volledig verkeerd over ingelicht.
Iedere dag lezen we nonsens en bullshit over Grillo van mensen die de reactionaire, autoritaire aard van zijn beweging totaal negeren. Een wrede werkelijkheid heeft ons in haar greep en we moeten onmiddellijk een noodsignaal doen uitgaan. Uiteindelijk, bij ontstentenis van enige andere mogelijkheid, hebben we besloten het stuk op onze lelijke, verouderde, lang veronachtzaamde blog te publiceren, die hard toe is aan een volledige herziening en een nieuwe start, maar zelfs in zijn huidige vorm beter is dan niets. Het is uiteraard niet zo gezaghebbend als dat Londense tijdschrift, en de potentie?le verspreiding is in vergelijking daarmee belachelijk, maar wat moeten we anders? Voel je alsjeblieft vrij om onze analyse te kopie?ren en waar je maar wilt te herpubliceren. Dank.
‘Het huwelijk is een band tussen man en vrouw. Hoe kun je nu een huwelijk sluiten tussen twee personen van dezelfde sekse? Waarom geen huwelijk tussen drie mensen dan? Waarom geen huwelijk tussen jou en je huisdier? Sommige mensen hebben een sterke relatie met hun huisdier. Zou je hen willen toestaan daarmee in het huwelijk te treden?’
(Francesco Perra, kandidaat van de 5SM bij de recente nationale verkiezingen, 8 juni 2012.)
Er is in andere landen veel verwarring geweest over wat er de afgelopen vijf jaar in Italie? heeft plaatsgevonden – het tijdperk van het ‘late berlusconisme’ – en over wat er gaande is na de jongste nationale verkiezingen. Op het moment dat we dit schrijven [8 maart 2013] weet nog niemand wat voor regering Italie? zal krijgen. Er kan geen stabiele regering worden gevormd zonder de vertrouwensstem van de Vijfsterrenbeweging (5SM), de politieke organisatie die onder leiding staat van de vroegere stand-upcomedian Beppe Grillo en webmarketing-goeroe Gianroberto Casaleggio. De 5SM, die voor het eerst deelnam aan de nationale verkiezingen, heeft 25,5 procent van de stemmen in de Kamer van Afgevaardigden en 23,8 procent van de stemmen in de Senaat in de wacht gesleept.
Diverse linkse en progressieve commentatoren hebben de neiging met een zekere sympathie naar de Vijfsterrenbeweging te kijken. Zij hebben gehoord dat zelfs Dario Fo, de beroemde linkse Nobelprijswinnaar, Grillo tijdens de campagne heeft gesteund.
Zij denken dat Grillo’s vurige, rattenvanger-van-Hamelenachtige toespraken slechts een beetje theater zijn – hij was immers een komiek. Het nieuws uit Italie? is even verbijsterend als altijd, maar uiteindelijk hebben velen de indruk dat de 5SM een populistische beweging is die heen en weer slingert tussen de progressieve en radicale delen van het politieke spectrum. Een beweging die gemeenschappelijke kenmerken heeft met andere antibezuinigingsbewegingen in heel Zuid-Europa (Portugal, Griekenland, Spanje, Slovenie?). Mensen die hiervan uitgaan zouden – letterlijk – beter moeten weten, en het probleem is dat dit ook voor veel Italianen geldt.
Simone Di Stefano: ‘Bent u een antifascist?’
Beppe Grillo: ‘Ik vind die vraag niet interessant. De 5SM is een oecumenische beweging.’
Een aantal van u heeft misschien Italiaanse vrienden die zichzelf ter linkerzijde plaatsen en er onlangs toe besloten hebben op de 5SM te stemmen of zelfs 5SM-activist te worden. We durven te wedden dat ze u niet hebben ingelicht over de rechtsere trekjes van de beweging, omdat u hen zeker zou hebben gevraagd: ‘Pardon? Doen jullie politiek werk zij aan zij met fascisten? Hebben jullie je bij een beweging aangesloten die de hele notie van het antifascisme verwerpt? Een beweging die de vakbonden wil afschaffen?! Heb je op iemand gestemd die Ron Paul en het Amerikaanse libertarisme prijst? Man, wat is er mis met je?’ en dan hadden ze haastig op zoek moeten gaan naar zelfrechtvaardiging.
‘Voordat het degenereerde had het fascisme een nationaal gemeenschapsgevoel (dat het rechtstreeks van het socialisme overnam), het grootste respect voor de staat en de wil om [het instituut van] het gezin te beschermen.’
(Roberta Lombardi, parlementslid van de 5SM, 21 januari 2013)
Uw vrienden zijn zich waarschijnlijk wel bewust van deze aspecten, maar onderschatten of negeren ze meteen, omdat ze te verontrustend zijn. De walging over “het oude politieke systeem” is zo groot dat het bekritiseren van een “nieuwe” beweging gezien wordt als een uiting van pedanterie en intellectuele luxe: “Laten we eerst het verrotte politieke establishment het laatste zetje geven, dan kunnen we daarna over Grillo’s fouten praten. We kunnen ons dat nu niet veroorloven!”
Volgens ons is dit een zeer gevaarlijke benadering.
1. Hoe de haat jegens “De Kaste” heeft geholpen sociale conflicten te voorkomen
Veel factoren kunnen het succes van Grillo verklaren. De eerste tien jaren van deze eeuw waren een decennium van sociale verwoesting, waarin sociale bewegingen enorme nederlagen leden, terwijl het late berlusconisme een cultureel en moreel bankroet bevorderde, met medeplichtigheid van het al veel eerder in diskrediet geraakte centrumlinks. Toen raakte de eurocrisis ons in het begin van het nieuwe decennium vol in het gezicht. Tijdens de zomer van 2011 besloten de kapitalistische klasse en de Europese Centrale Bank dat de regering van Berlusconi volledig disfunctioneel was en niet in staat om de noodzakelijke bezuinigingsmaatregelen te nemen. Ondanks een grote meerderheid in beide kamers van het parlement werd de centrumrechtse regering via een soort legale staatsgreep vervangen door een regering van technocraten onder leiding van Mario Monti, een neoliberale econoom die lange tijd heeft gewerkt voor Goldman Sachs en de Trilaterale Commissie.
De regering-Monti werd gesteund door zowel centrumrechts als centrumlinks, zij het schoorvoetend. Om de waarheid te zeggen wekte centrumlinks de indruk Monti mi?nder schoorvoetend te steunen dan centrumrechts. Uiteindelijk leek de Democratische Partij een grotere verantwoordelijkheid te dragen dan Berlusconi voor de agressieve bezuinigingsmaatregelen, waardoor in 2012 de levensomstandigheden voor de arbeidersklasse en de lagere middenklasse verslechterden. Iets soortgelijks gebeurde in Griekenland, waar de Socialistische Partij van Papandreou nauwer in verband kon worden gebracht met de bezuinigingen dan de rechtse partij Nieuwe Democratie. Het verschil is dat Griekenland getuige was van massademonstraties en algemene stakingen tegen de bezuinigingen, het IMF, de Europese Centrale Bank, enzovoort, terwijl de sociale ontevredenheid in Italie? zich op een ander doel richtte: de zogenoemde ‘Kaste’.
‘De Kaste tegen het Eerlijke Volk is in het hedendaagse Italie? het krachtigste conceptuele kader. De Kaste: Hoe Italiaanse politici onaantastbaar werden is de titel van een bestseller geschreven door twee journalisten, Gian Antonio Stella en Sergio Rizzo. Het verscheen in 2007 en ging over de manieren waarop nationale en lokale politici het geld van de belastingbetalers gebruikten om parasitaire oligarchen te worden. De titel van het boek bood de perfecte metafoor om het debat over politiek in een nieuwe versie van een klassieke rechtse dichotomie te vatten: gewone mensen zijn ‘clean’, terwijl politici ‘smerig’ zijn. Ze zijn niet alleen smerig, ze zijn het grootste probleem van het land. Als we de politici de laan uitsturen, zal alles goed komen! Het feit dat politici hun ambt kunnen uitoefenen, juist omdat die gewone mensen herhaaldelijk op ze hebben gestemd, wordt zelden gememoreerd.
De Kaste tegen het Eerlijke Volk bleek het perfecte afleidingsverhaal.
De woede en de frustratie werden op de parlementsleden gericht, op hun salarissen, op de financiering van politieke partijen uit de algemene middelen, enzovoort. Dit zijn allemaal ree?le, maar minder belangrijke problemen van het systeem. Intussen werd de samenleving verwoest door de bezuinigingsmaatregelen en het eurocratische neoliberale beleid, dat op geen enkele weerstand stuitte. Anders dan in Griekenland, Spanje en Portugal was er geen massabeweging die terugvocht. Het spreekt vanzelf dat de echte kaste – die van de miljonairs, de topmensen uit het bedrijfsleven, de financie?le speculanten, enzovoort – de lasten niet hoefden te dragen van de toestand die zij hadden gecree?erd. We hebben zelfs tycoons als Flavio Briatore uitspraken tegen de Kaste horen doen, politici horen afkraken, en meer.
Om maar e?e?n concreet gevolg te noemen van deze formule van de Kaste tegen het Volk: dit depolitiserende narratief heeft het idee van een technocratische regering aanvaardbaar gemaakt, zo niet wenselijk. De publieke opinie werd wijsgemaakt dat een regering zonder politici beter is dan een traditionele regering. Dat is de reden dat Mario Monti kon profiteren van een lange ‘wittebroodswekenperiode’ en draconische wetten kon doorvoeren die de meerderheid van de bevolking armer maakten.
De formule van de Kaste tegen het Volk werd in het politieke debat geactiveerd net voordat de 5SM ontstond, en maakte daar de weg voor vrij. Wat Grillo en Casaleggio op eigen kracht hebben gedaan was het uitbreiden van het concept van de Kaste naar vrijwel alle ambtenaren, die volgens de retoriek van de 5SM louter parasieten zijn. In een van zijn meest beruchte blogposts heeft Grillo gee?ist dat ‘tienduizenden ambtenaren ontslagen zouden worden’. Zoals Rossana Dettori – een leidster van de vakbond CGIL – terecht heeft opgemerkt, gaan er achter de frasen waarvan Grillo zich op een abstracte manier bedient ziekenhuizen en eerstehulpposten schuil, brandweerlieden, scholen en kinderopvangcentra, sociale voorzieningen voor de ouderen en ernstig zieken, evenals ‘democratische instellingen die ervoor zorgen dat die voorzieningen overeind blijven’.
De waarheid is dat de Italiaanse publieke sector relatief het grootste aantal vakbondsleden telt. 78,79 procent van de ambtenaren neemt deel aan de verkiezing van hun vertegenwoordigers in de vakbond RSU. Daarom is het echte doelwit van Grillo’s uithaal tegen de ambtenaren de vakbonden. Hij heeft al meer dan eens opgeroepen tot de totale eliminatie van de vakbonden.
2. Zogenaamd ‘tegen de bezuinigingen’, zogenaamd radicalisme
Niet dat Grillo het kapitalisme niet noemt, of de fouten van de bankiers. Dat doet hij wel. Maar er schuilt niets bijzonders in dat deel van zijn verhaal, hij herhaalt eenvoudigweg alle cliche?s van de Europese rechtse populisten. De kwestie wordt verwoord op een simplistische, neonationalistische manier: het ‘echte’ kapitalisme (dat wil zeggen, het productieve kapitalisme) wordt omschreven als goed, omdat het geworteld is in het territorium, terwijl het financie?le kapitalisme is gedegenereerd omdat het in handen is van kwaadwillende transnationale cliques en lobbygroeperingen. Omdat de euro de voornaamste oorzaak is van de huidige crisis, zullen we de voorwaarden hebben gecree?erd voor het binnengaan van een nieuw gouden tijdperk als Italie? de eurozone verlaat, zijn politici loost e?n tienduizenden georganiseerde ambtenaren uit de publieke sector schopt.
We weten allemaal dat er dikwijls een antisemitisch sentiment ten grondslag ligt aan al dat gepraat over ‘natieloze vijanden’. Is het toeval dat antisemitische tirades en beledigingen vaak voorkomen in de onderste regionen van Grillo’s blog? In november 2012 viel een gastblogger op beppegrillo.it Gad Lerner aan, een Joodse journalist die Grillo had durven te bekritiseren, door hem ‘Gad Vermer’ te noemen. Verme is Italiaans voor ‘worm’, een klassieke belediging uit het antisemitische repertoire.
Het belangrijkste wat je kunt zeggen over Grillo’s standpunt tegen de bezuinigingen en tegen de financie?le sector is dat het louter om een fac?ade gaat. Het is een grap. Want per slot van rekening is Grillo een multimiljonair, godbetert! Wanneer een conservatieve populistische beweging de macht overneemt verdwijnt de antikapitalistische, tegen de financie?le sector gerichte retoriek heel snel. Uiteindelijk nemen ze gewoon het beheer van de bestaande orde over, inclusief het financie?le kapitalisme. Misschien is dat wel de reden dat Jim O’Neill, de onlangs gepensioneerde voorzitter van Goldman Sachs Asset Management, onlangs schreef:
‘Ik vind de uitslag [van de Italiaanse verkiezingen] heel opwindend, omdat ik denk dat er nogal wat moet veranderen in een land waarvan het bbp sinds de start van de EMU op hetzelfde peil is gebleven. Misschien duiden deze verkiezingsuitslag en de bijzondere aantrekkingskracht van de Vijfsterrenbeweging op het begin van iets nieuws?’ Zeiden we Goldman Sachs? Een paar dagen geleden verklaarde Grillo dat de parlementsfracties van de 5SM bereid waren voor een nieuwe ‘technische’ regering te stemmen zonder politici, omdat zij nooit hun vertrouwen zouden uitspreken in een politieke regering. Ze waren zelfs bereid een Monti Bis, een tweede regering-Monti, te steunen, zij het met een beperkt mandaat en onder strikte controle van het nieuwe parlement. Na de premier maandenlang ‘Rigor Montis’ te hebben genoemd, heeft Grillo impliciet gezegd dat de voormalig internationaal adviseur van Goldman Sachs het mindere kwaad is in vergelijking met de politieke partijen. Het was slechts een glimp van de naakte waarheid, want vervolgens veranderde de vroegere komiek opnieuw van standpunt. Nu zegt hij dat hij ‘100 procent van het parlement’ wil veroveren, zodat ’de burgers de staat worden’ en de beweging ”niet langer zal hoeven te bestaan’, wat uiteraard niets betekent maar goed is voor sensatie.
[N.B. De laatste politieke leider die 100 procent van het Italiaanse parlement veroverde en zijn beweging met de staat gelijkstelde, eindigde ondersteboven hangend op een Milaans plein. Dat gebeurde zesentwintig jaar te laat, maar vandaag de dag gaan dat soort dingen sneller, want we hebben nu internet. Even afgezien van alle grappenmakerij zou Grillo er goed aan doen de geschiedenis van zijn land te bestuderen voordat hij zulke provocatieve uitspraken doet. Die brengen iemand zelden geluk.]
Als je nu nog steeds wilt vasthouden aan je eerdere indruk dat de beweging van Grillo tegen bezuinigingen is gericht en een radicale signatuur heeft, of althans een kracht is voor concrete verandering, waarom kijk je dan niet naar wat de 5SM heeft gedaan in de steden die zij bestuurt? Laten we bijvoorbeeld eens kijken naar wat burgemeester Federico Pizzarotti deed in Parma. Het belangrijkste punt van de campagne van Pizzarotti was zijn verzet tegen de bouw van een grote verbrandingsoven waarvan de gevolgen voor het milieu en de gezondheid van de burgers catastrofaal werden geacht. In juni 2012 zei Grillo zelf:
Ze zullen die vuilverbrander nooit bouwen, als ze dat wel willen, zullen ze op het lijk van de burgemeester moeten gaan staan!’ Toen de journalist Marco Travaglio Grillo vroeg naar de boetes die de stad zou moeten betalen aan de aannemers en onderaannemers, gaf hij het volgende antwoord: ‘Laten we niet de paljas uithangen: als het verplicht is die boetes te betalen, zullen we een manier vinden om ze te betalen.’ Uiteindelijk werd de verbrandingsoven op 3 maart 2013 aangezet. De stad kon de boetes niet betalen. Niemand hoefde op het lijk van Pizzarotti te gaan staan. Analoog met dit voorbeeld had Pizzarotti tijdens zijn campagne ook beloofd dat hij de onroerendgoedbelasting en de ouderbijdrage voor kinderdagverblijven niet zou verhogen. Nadat hij was verkozen heeft hij ze allebei verhoogd en gezegd: ‘We konden niet anders’, net als iedere andere politicus. Nu is hij van plan de salarissen van de gemeenteambtenaren te verlagen.
3. Rechtse invloeden op de Vijfsterrenbeweging
Grillo’s retoriek zit tjokvol elementen die kunnen worden herleid naar verschillende rechtse tradities, waarvan hij en Casaleggio een giftige cocktail hebben gebrouwen. De meest herkenbare traditie is die van het Europese conservatieve populisme. In Frankrijk staat deze traditie te boek als het poujadisme, vernoemd naar Pierre Poujade, haar belangrijkste twinstigste-eeuwse pleitbezorger. In Italie? noemen we het meestal het qualunquisme (dat we kunnen vertalen als ‘iedereenisme’), naar een kleinburgerlijke massabeweging die in 1946 werd opgericht door toneelschrijver Guglielmo Giannini.
Een andere traditie is die van het Amerikaanse libertarisme of anarchokapitalisme: Ayn Rand, Ron Paul, dat soort dingen. Deze invloed is bespeurbaar in diverse onderdelen van het 5SM-programma. Ee?n van de bekendste vertegenwoordigers van de beweging, Vittorio Bertola, heeft expliciet gezegd: ‘Ik mag Ron Paul wel.’ Uiteraard komen we in de tirades van Grillo ook de gebruikelijke reeks thatcheristische cliche?s tegen die in het hele Westen gemeenplaats zijn geworden. Al deze tradities hebben een paar fundamentele kenmerken gemeen, zoals haat jegens de vakbonden en meer in het algemeen jegens de collectieve organisaties en overwinningen van de arbeiders, zoals nationale loonafspraken enzovoort. Deze vijandigheid klinkt in al Grillo’s toespraken door.
De reden dat het zo’n ondankbare taak is de rechtse elementen van Grillo’s retoriek aan de kaak te stellen is dat het zaaien van verwarring een bewuste strategie is. Grillo roept herhaaldelijk dat er ‘geen links en rechts meer zijn!’ Intussen doorspekken hij en Casaleggio op vaardige wijze de rechtse met linkse elementen, via het hergebruik van sleutelwoorden, concepten en beweringen die ze van eerdere sociale bewegingen hebben overgenomen. Deze concepten ondergaan een nieuwe bewerking, en worden van al hun nuances en inhoud ontdaan. Het meest opvallende voorbeeld daarvan is ‘directe democratie’.
4. Directe democratie, het Fu?hrerprincipe en karaktermoord
Ondanks al het gepraat over directe democratie of liquide online feedback, is de 5SM een top-downorganisatie zonder bemiddelende lichamen tussen Grillo en Casaleggio en het voetvolk van fans en activisten. Iedere belangrijke beslissing wordt genomen door deze twee rijke zestigplussers, en directe democratie houdt niets anders in dan het doen van een beroep op de basis om via tele-plebiscieten besluiten goed te keuren.
In de periode 2011-2012 werd de 5SM van Emilia-Romagna (de regio waarvan Bologna de hoofdstad is, de stad waar wij wonen) geteisterd door een golf van uitzettingen. ‘Dissidenten’ als Giovanni Favia, Valentino Tavolazzi, Federica Salsi en vele anderen waagden het gebrek aan interne democratie ter discussie te stellen. Als gevolg daarvan werden ze uit de partij gezet en online blootgesteld aan boze menigten. Tot de uitzettingen werd besloten door Grillo en Casaleggio, en ze werden aan de wereld bekendgemaakt via korte postings op beppegrillo.it.
Lokale activisten gaven uitdrukking aan hun solidariteit met de uitgestotenen en organiseerden meetings waar de meerderheid stemde voor hernieuwde toelating, maar hun keuze werd volledig genegeerd door de twee bazen. De laatste stap was het gebruik van het internet om de uitgestotenen op alle mogelijke manieren te belasteren. Loyale grillini wijdden hun tijd en inspanningen aan het ondermijnen van alle online gesprekken waarin ook maar iemand de verraders verdedigde en Grillo en Casaleggio betichtte van autocratisch gedrag. De plaatselijke leiders van de 5SM lijken geen aarzeling aan de dag te leggen als het gaat om het gebruik van lynching als een positief concept. Op 2 maart 2013 zei Andrea Defranceschi, 5SM-vertegenwoordigster in het parlement van Emilia-Romagna: ‘Als sommigen van ons de beweging verraden zal het internet hen lynchen.’
Met ‘lynchen’ bedoelt Defranceschi uiteraard de karaktermoord op dissidenten. Als iemand het waagt van mening te verschillen met Grillo en Casaleggio moet zijn reputatie worden vernietigd, en dat moet nog tot lang na zijn uitsluiting voortduren. Deze mensen kunnen niet gewoon met rust worden gelaten, hun blog of Facebookpagina moet iedere dag worden gebombardeerd met kleinerende opmerkingen. Binnen een paar maanden tijd is gemeenteraadslid Giovanni Favia op deze manier van de incarnatie van de waarden van de 5SM in een smerige verrader veranderd.
En als de dissident in kwestie een vrouw is, wordt ze bestookt met seksistische beledigingen: ‘hoer’, ‘bitch’ en de rest van het repertoire. Dat is wat er met Federica Salsi is gebeurd.
Dit is een duidelijke uiting van een cultmentaliteit en de 5SM is feitelijk ook vaak omschreven als een cult, en dikwijls vergeleken met Scientology. Scientology heeft deze vergelijking overigens van de hand gewezen.
Je kunt je afvragen hoe Grillo en Casaleggio daar allemaal mee wegkomen. Dat staat beschreven in het ‘Non-Statuut’ van de beweging. Het Non-Statuut is een heel korte tekst die jarenlang het enige geschreven document is geweest waarin het interne leven van de beweging werd geregeld. Er staat voornamelijk in dat de naam en het logo van de 5SM het exclusieve eigendom zijn van Beppe Grillo en dat het ‘hoofdkwartier’ van de beweging zich bevindt op Grillo’s weblog, beppegrillo.it.
Als je dacht dat de ideee?n van de 5SM over ‘directe online democratie’ op z’n minst bizar zijn, heb je nog niets gezien. We stellen voor dat je naar het videomanifest kijkt dat Casaleggio in 2007 geschreven en geproduceerd heeft. Het heet Gaia: The Future of Politics (Gaia: de toekomst van de politiek). Eng is het juiste bijvoeglijke naamwoord voor de anarchokapitalistische toekomst die Casaleggio daarin enthousiast ontvouwt.
Hoe reageren linkse mensen die vo?o?r Grillo zijn of voormalige linkse mensen als iemand ze op deze serieuze problemen wijst?
5. De fascisten in Grillo’s (en Berlusconi’s) vaderland
Alvorens die vraag te kunnen beantwoorden is het nodig duidelijk te maken dat de grote meerderheid van de activisten en sympathisanten van de 5SM ni?et van radicaal links afkomstig is. De meesten van hen zijn vrij jong en hebben geen eerdere politieke ervaring (of zelfs maar een standpunt); anderen komen van rechts en zelfs extreemrechts. In diverse delen van het land wordt de ruggengraat van de steun voor de 5SM gevormd door mensen die eerder Berlusconi steunden, de xenofobische Liga Noord, en in sommige gevallen uitgesproken neofascistische partijen als Nieuwe Kracht en de Driekleurige Vlam. In 2012, toen de 5SM de verkiezingen in Parma won en erin slaagde Federico Pizzarotti verkozen te krijgen tot burgemeester, kwam het grootste deel van de stemmen (25,9 procent) van mensen die eerder op de Lega Nord hadden gestemd. Het standpunt van Grillo en de 5SM over immigratie en de minderheden ligt immers heel dicht bij dat van de Liga Noord.
We citeren uit een van zijn blogposts, de titel was De Ontheiligde Grenzen. Het verscheen in oktober 2007 op beppegrillo.it: ‘Een land kan ZIJN BURGERS NIET LATEN OPDRAAIEN voor de problemen die worden veroorzaakt door tienduizenden Roma die vanuit Roemenie? naar Italie? komen. De rechtvaardiging van Prodi is altijd dezelfde: Roemenie? ligt in Europa. Maar wat betekent ‘Europa’? De ONGEREMDE MIGRATIE van werklozen van het ene land naar het andere? Zonder dat ze de taal kennen, en zonder mogelijkheden om hen op te vangen? Iedere dag krijg ik honderden brieven over de Roma, het is een vulkaan, EEN TIJDBOM, die onschadelijk moet worden gemaakt… Waar is een regering goed voor als die de veiligheid van haar burgers niet kan garanderen? … De grenzen van het vaderland waren altijd heilig, maar de politici hebben ze ontheiligd.’
In de laatste maar niet onbelangrijkste plaats was Casaleggio zelf ooit sympathisant van de Lega Nord. Volgens advocaat Vincenzo Forte – een ex-leider van de neofascistische Italiaanse Sociale Beweging en nu een aanhanger van Grillo – hebben drie van de nieuwe parlementsleden van de 5SM en e?e?n 5SM-senator (die alle vier werden verkozen in Lombardije) een radicale, neofascistische achtergrond. Forte heeft hun namen niet onthuld, maar voegde er wel aan toe: ‘Dit zijn geen gei?soleerde gevallen, het is een veel groter, diepgeworteld fenomeen, een zorgvuldig georganiseerde strategie om door te dringen in de beweging van Grillo. Deze strategie wordt door de lokale neofascistische groeperingen met de grootste discretie ten uitvoer gelegd.’ De 5SM heeft hier geen morele of theoretische verdediging tegen, omdat Grillo en Casaleggio antifascisme resoluut als een onderscheidende waarde van de hand hebben gewezen. Grillo wil dat de beweging ‘oecumenisch’ wordt en het antifascisme ‘interesseert hem niet’.
Het is helemaal niet onbegrijpelijk dat veel fascisten, berluscones en leghisti nu naar Grillo kijken. Ze zijn het niet alleen eens met veel van de dingen die hij zegt, hij belichaamt ook het ideaaltype van de Sterke Man die enthousiaste menigten in vervoering kan brengen. Voor deze mensen waren Berlusconi en Bossi niet langer sterk of fascinerend genoeg, omdat ze te zeer waren gecompromitteerd door de ‘oude politiek’ en de Kaste. Dat is de reden dat deze boze kleine burgermannen een emotionele investering doen in iemand die zij als een nieuwe leider beschouwen. Bovendien zijn er diepe overeenkomsten tussen Berlusconi en Grillo. Zij zijn allebei levende bewijzen van de manier waarop de entertainment- en televisie-industrie van de jaren tachtig het Italiaanse sociale leven hebben herschapen. Journalist Giuliano Santoro heeft hier een zeer interessant boek over geschreven onder de titel Un Grillo qualunque: Il populismo digitale nella crisi dei partiti italiani (Wat voor soort Grillo ook: Digitaal populisme in de crisis van de Italiaanse partijen).
Hoe dan ook kun je Grillo niet goed begrijpen als je Berlusconi niet goed begrijpt. Drie jaar geleden hebben wij in een artikel voor de London Review of Books voorspeld dat er na de val van Berlusconi een berlusconisme- zonder-Berlusconi zou komen. Nu staan de zaken er feitelijk nog slechter voor, want Berlusconi is ‘gevallen’ maar nog steeds niet weg, en 29,1 procent van de kiezers heeft voor de zoveelste keer op hem gestemd. Als gevolg daarvan hebben we nu zowel het oude, klassieke berlusconisme me?t Berlusconi, en een nieuw soort berlusconisme zo?nder hem. Giuliano Santoro schreef dat ‘Grillo de voortzetting van Berlusconi met andere middelen is’.
6. TINA, TITA en het ‘niksisme’ van de 5SM
Laten we ons nu eens richten op die linkse mensen en ex-linkse mensen – die kritisch of onkritisch – hun vertrouwen aan de 5SM geven. We willen ons om twee redenen op hen concentreren. In de eerste plaats is het belangrijk te begrijpen welke gevolgen de afwezigheid of het bankroet van links kunnen hebben tijdens een crisis als deze. In de tweede plaats hebben we gezien dat de weergave van de beweging van Grillo onder radicalen en progressieven in het buitenland min of meer een synthese is van de twee typische redeneringen die door Italiaanse pro-Grilloradicalen naar voren worden gebracht, zij het met veel minder informatie achter de hand.
We noemen deze redeneringen ‘5SM TINA’ en ‘5SM TITA’. Iedere keer dat we dezer dagen met de veteranen van de strijd van gisteren, die op de 5SM hebben gestemd, praten en proberen met hen te discussie?ren, zijn de meest waarschijnlijke woorden die we uit hun monden kunnen optekenen de volgende: ‘Ja, ik weet wel dat het een dubbelzinnige beweging is. Ik voel me niet prettig bij alles wat ze zeggen en doen. Ja, ja, hun agenda is deels neoliberaal. Hun uitspraken over migranten zijn onaanvaardbaar. Ik houd ook niet van de mix van populisme en bedrijfsjargon. Ik sta wantrouwend tegenover de persoonlijkheidscultus rondom Grillo, en de rol die door Casaleggio wordt gespeeld is onduidelijk. Ik ben het met jullie eens dat er sprake is van flink wat fanatisme binnen de beweging. Ik heb pro-5SM-trolls op het internet gezien. Ik ben het met je eens dat die massale zuiveringen me doen denken aan de stalinistische zuiveringen van 1937. Denk je dat ik blind ben? Natuurlijk zie ik dat er ook fascisten zijn die zich bij de beweging aansluiten … Maar toch zijn een paar van de beweringen en voorstellen van de 5SM precies dezelfde die wij al jarenlang doen! Hun programma omvat een “burgerinkomen”, de verdediging van de gewone mens, ecologie… Ik ken veel fatsoenlijke mensen die 5SM-activist zijn geworden. Misschien kunnen we de 5SM tactisch inzetten om het oude politieke systeem te vernietigen, dat is toch wat er gebeurt? Niemand is daar eerder in geslaagd. Waarom proberen we het niet om te zien wat er daarna komt? Er is sowieso Geen Alternatief. Links is dood.’
Dit is wat we de ‘Er is Geen Alternatief’-redenering (There Is No Alternative, TINA) van Vijfsterren links noemen. Zij is gebaseerd op een klassiek ‘Ja maar’-mechanisme: mensen geven je gelijk op alle belangrijke punten, wat er veel zijn, maar komen toch met een ‘ja, maar’ of ‘en toch’, en zelfs als die tegenwerping louter wordt ondersteund door wensdromen, schuiven ze alles aan de kant wat ze zojuist hebben toegegeven. Kortom: ze begrijpen dat de 5SM een verwarrende beweging is met een overwegend rechtse benadering van veel belangrijke kwesties, maar het succes van de beweging en het feit dat sommige voorstellen een linkse oorsprong hebben geven hen de hoop dat dit een goede mogelijkheid is om ‘iets te doen’.
Voor ons is ‘iets doen’ niet per se een goede gedragslijn. Het hangt ervan af wat je doet. Soms is het beter om niets te doen dan om iets stoms te doen. Het aanzien van een rechtse beweging voor een linkse is beslist iets stoms.
Andere voormalig linkse mensen slikken ieder verhaal dat Grillo en de 5SM hen vertellen. Zij bedienen zich van een andere redenering, de ‘Dit is Het Alternatief’-redenering (This Is The Alternative, TITA) van Vijfsterren ex-links: ‘Wat je beweert klopt niet. Je gelooft in de smerige leugens die de Kaste verspreidt. Er zijn zeker een paar racisten, omdat de beweging nu eenmaal openstaat voor iedereen, maar dat is een minderheid. De meerderheid bestaat uit mensen zoals jij en ik die tegen het systeem willen strijden. Wij houden de racisten in toom. Degenen die uit de beweging zijn gezet, waren opportunisten en infiltranten die door de oude partijen waren gestuurd. Zij schonden het Non-Statuut. Grillo is geen leider, hij is niets anders dan een megafoon. Het feit dat hij wettelijk eigenaar is van de naam en het logo van de beweging is slechts een garantie dat lokale afdelingen het Non-Statuut zullen respecteren. Ik vertrouw hem. Als de beweging sterk genoeg is, zal Grillo opzij stappen. Casaleggio oppert louter communicatiestrategiee?n, daar is niets duisters of dubbelzinnigs aan. Dit is Het Alternatief, eindelijk! Ik heb jaren op zoiets als dit gewacht, verknal het nou niet met je gebruikelijke kritiek!’
Let op het klassieke geloof in een proces met twee fasen: in de huidige situatie heeft Grillo nu eenmaal een belangrijke rol te spelen; later zal hij zeker een stap zijwaarts doen. In de geschiedenis van de communistische bewegingen werden alle persoonlijkheidscultussen onveranderlijk omschreven als louter van voorbijgaande aard. In 1958 heeft Mao Zedong op befaamde wijze betoogd dat er op zichzelf niets mis is met een persoonlijkheidscultus. Het hangt ervan af of die persoonlijkheid een revolutionaire waarheid vertegenwoordigt of niet. De zevenentachtigjarige Dario Fo, om maar iemand te noemen, stond in de jaren zeventig heel dicht bij het maoi?sme. Door deze manier van denken werd de bekering van voormalige communisten tot het Grillisme vergemakkelijkt. Wij vermoeden dat ze zo aan de tegenovergestelde kant van het politieke spectrum zijn beland. Wanneer is zoiets voor het laatst gebeurd? Dat was begin jaren twintig.
Precies. Het rattenvanger-van-Hamelen-programma van de 5SM doet ons denken aan het vroege fascistische Programma van San Sepolcro (1919). In die dagen was het fascisme nog steeds een ‘niksige’ beweging (noch links noch rechts) die revolutionaire slogans in alle richtingen lanceerde.
In 2011, toen we naar dit historische precedent begonnen te verwijzen maakten veel mensen daar grapjes over. Maar op 5 maart 2013 heeft Roberta Lombardi – destijds voorzitter van de 5SM-groep in de Kamer van Afgevaardigden – op openlijk positieve wijze verwezen naar het Programma van San Sepolcro om het onaanvaardbare statement te verklaren dat we hebben gebruikt als een van de begeleidende teksten van dit artikel. Bedoelen we dat de 5SM als puntje bij paaltje komt een fascistische beweging is? Het antwoord is: nee. Er schuilen zeker fascisten in de 5SM, en de rechtse elementen van het programma zijn zeker relevanter dan de linkse. Maar de 5SM is aan verschillende rechtse tradities dank verschuldigd, een deel van zijn kiezers is nog steeds links, en het labelen van de beweging als louter fascistisch zou te simplistisch zijn. Wat we proberen te zeggen is dat – met name in Italie? – een verwarrend niksisme altijd tot bloei komt dankzij economische en politieke crises, en dat een deel van links zich er graag toe laat verleiden naar die lokzang te luisteren. Degenen die zich niet tegen deze verleiding kunnen verzetten eindigen onveranderlijk aan de rechterzijde, of ze zich daar nu bewust van zijn of niet.
7. Wat nu?
Waarom zeggen de buitenlandse correspondenten die in Italie? wonen deze dingen niet? Zij schrijven iedere dag over Grillo, maar bieden zelden inzicht in de innerlijke tegenstrijdigheden van de beweging. Misschien zijn die tegenstrijdigheden minder goed zichtbaar als je geen diepgaande kennis hebt van onze nationale geschiedenis. En toch zouden racistische, homofobe of Ayn Rand-achtige uitspraken in alle contexten herkenbaar moeten zijn. We hebben geen duidelijk antwoord op deze vragen.
Wat gaat er nu gebeuren? Voor zover het om verandering (dat lege begrip) gaat, waarschijnlijk veel minder dan iedereen verwacht. Zoals we hierboven hebben geprobeerd aan te tonen, is de 5SM helemaal geen radicale kracht en zit haar programma vol oplossingen die eigenlijk deel van het probleem zijn. Op de dag van de verkiezingen, toen veel commentatoren zich graag lieten meevoeren op Grillo’s succes, schreven we dat de 5SM zich ondanks haar aanstekelijke slogans gedraagt als een afleidingsbeweging die moet voorkomen dat sociale conflicten tot uitbarsting komen. Grillo zegt dat zelf ook, hoewel hij conflicten uiteraard met de term ‘geweld’ aanduidt: ‘Als hier geen geweld uitbreekt, is dat te danken aan de beweging.’ Zoals zo vaak gebeurt met populistische bewegingen zal de beweging van Grillo de nationale politiek ogenschijnlijk destabiliseren, maar louter rimpels aan de oppervlakte veroorzaken, en daardoor het systeem juist stabiliseren. Dat is de reden dat pro-Grillo-enthousiasme op zo’n onwaarschijnlijke plek als bij Goldman Sachs kan worden aangetroffen.
Wij hopen dat progressieven en radicalen die zich bij de 5SM hebben aangesloten, of met de 5SM sympathiseren, of er op z’n minst op hebben gestemd, begrijpen dat het belegen standpunt ‘noch links noch rechts’ niet langer alle tegenstrijdigheden kan verbergen die wij hebben benadrukt. Wij hebben onlangs geschreven dat ‘we de kant van de rebellie binnen de 5SM zullen kiezen’. Wat houdt dat in? Het betekent dat we verwachten dat deze tegenstrijdigheden steeds scherper zullen worden, en dat ze zullen intensiveren totdat ze exploderen. ‘Links’ binnen de beweging moet TINA en TITA overwinnen, zichzelf op een duidelijke manier manifesteren en zowel de agenda van ‘rechts’ als Grillo’s nietszeggende, verwarrende retoriek negeren. Een intern conflict is geen onwaarschijnlijke uitkomst van deze fase. We moeten met grote aandacht naar dit proces kijken en erbij zijn als sommige van de energiee?n die Grillo en Casaleggio hebben weten te vangen zich aan hun greep ontworstelen. Die energiee?n kunnen in een consistentere, ondubbelzinninger en radicalere beweging worden gei?nvesteerd. Dat is waarom we tifiamo rivolta, ‘tot een opstand oproepen’, binnen de 5SM.
Vertaling Menno Grootveld voor Het Leesmagazijn. De oorspronkelijke versie van deze tekst staat op de site van de Wu Ming Foundation.
