Sinds het ontstaan van Anonymous en de Occupy beweging is de symbolische kracht van de film V for Vendetta, waarin gerechtigheid zegeviert via de illegaliteit, van grote waarde geworden. Dit is het meest opvallend waar te nemen bij de mensen die hetzelfde masker als de protagonist van deze film, genaamd V, dragen. We mogen dergelijke symbolische subversiviteit niet onderschatten – het roept een associatie op met een vrijere wereld voor iedereen. Het masker symboliseert tevens een betekenisvolle strijd tegen al zij die deze vrijere wereld willen onderdrukken.
Persoonlijk vind ik deze Guy Fawkes-maskers erg cool (dat is de filmfreak in mijzelf die V for Vendetta altijd al een erg straffe prent vond) en ben ik niet te hautain om de betekenis ervan voor radicale middens te erkennen. Maar… Ondertussen heeft de markt haar weg (terug)gevonden naar dit product. Zij die deze markten als problematisch ervaren (i.e. de mensen die het Fawkes-masker dragen als de belichaming van een subversief statement en niet louter een modetrend), worden nu zelf consumenten op de markt van Fawkes-maskers. Meteen daardoor verliest het masker zijn subversiviteit en wordt het een cynische spotprent voor domme liberaaltjes, apathische conservatiefjes en pedante socialistjes.
Vooreerst wil ik een korte analyse van het algemene probleem (i.e. vermarkting van subversiviteit) geven… Een vriend van mij merkte nog niet zo lang geleden op dat markten werken op een gelijkaardige wijze als het fysiologische proces fagocytose. Omdat ik geen celbioloog ben en hier dus niet op een correcte wijze kan over schrijven, raad ik aan de omschrijving van dit proces vooral zelf na te lezen. De analogie met de werking van markten zou hieruit duidelijk moeten worden: markten nemen andere markten in zich op (ze ‘voeden’ zich hiermee zodat ze groter en resistenter worden) en zorgen ervoor dat subversieve elementen die buiten de markten bestaan, vermarkt worden door deze op te nemen in de marktlogica (een defensieve reactie om de ‘infectie’ en ‘invasie’ van de marktideologie te voorkomen). Hoewel ik erg houd van deze treffende analogie, wil ik toch twee belangrijke nuances aanbrengen.
1) Een analogie met een fysiologisch proces doet terug denken aan de – gevaarlijke – analogieën die in de 19de en vroege 20ste eeuw gemaakt werden tussen sociale processen en biologische feitelijkheden. Eén van de meest bekende voorbeelden hiervan was “de maatschappij als organisme”, waarin mensen als cellen werden voorgesteld en de maatschappij in haar totaliteit als een lichaam werd gezien. Wanneer een maatschappij slecht functioneerde, en het lichaam dus ‘ziek’ was, werd dit geweten aan de ongewenste aanwezigheid van een aantal mensen, of liever, van een aantal minderheidsgroepen die moesten worden ‘genezen’. De wijze waarop zich dit ontwikkelde, kwam in de eerste en voornaamste plaats uit (atheïstisch-)wetenschappelijke en (verlichtings-)progressieve hoek en resulteerde in de maakbaarheid van mens en maatschappij cost what it may. Tot welke gruwelijkheden dit geleid heeft, kunnen we lezen in De mens voorbij (2008) van Gie van den Berghe. Ik hoef dit hier niet allemaal te herhalen.
Dergelijke fysiologische / biologische analogieën worden vandaag, in neoliberale context, nog vermoeiend veel gemaakt om de eigen handelingen en ideologie (ja hoor!) te verantwoorden – àls men al enige moeite doet om zich te verantwoorden. De minderheidsgroepen die het in deze analogieën moeten bekopen, zijn grotendeels dezelfde als die onder de totalitaire regimes van de 19de en vroege 20ste eeuw: werklozen, vreemdelingen, religieuzen (nu geen joden, maar moslims), de derde leeftijd, jongeren en studenten, zigeuners en nomaden, anarchisten, andere politieke stromingen (nu geen liberalen, maar communisten), etc. Terwijl ik de analogie van de fagocytose met een zeer negatieve connotatie gebruik, zullen vele voorstanders van de huidige neoliberale constellatie dit aanwenden op een positieve wijze: “ja, markten werken als organismen, zie je wel dat ze volkomen natuurlijk zijn!” Ironisch genoeg moet er voor deze ‘natuurlijkheid’ een religieus geloof gehecht worden aan de Onzichtbare Hand, dat verkocht wordt in rationele termen. Door deze Onzichtbare Hand kan je bovendien als mens, of het nu om een enkeling of een kleine groep gaat, zogezegd geen invloed uitoefenen op de marktwerking. Als slotsom krijg je dus een voorstelling van markten als natuurllijke (want ze werken als een organisme), rationele (want ook al moet je geloven dat ze werken als een organisme – fysiologische en sociale processen zijn namelijk nooit identiek -, er is altijd wel een rationele uitleg voor) en democratische (want iedereen staat zogezegd mee aan het roer en individuen of kleine groepen beïnvloeden zogezegd de marktwerking niet) fenomenen. Het beleid dat hier het meest aan beantwoord? Laissez faire!
De bedenking in deze eerste nuance is dus tweezijdig. We moeten met dergelijke analogieën opletten, enerzijds omdat markten niet ‘genezen’ moeten worden door ze te pletter te reguleren of aan banden te leggen en hierdoor miljoenen slachtoffers te maken, anderzijds omdat we niet mogen geloven in de illusie dat we “niets kunnen doen” aan de marktwerking (omdat het een natuurlijk proces zou zijn) en we haar dus beter “met rust laten”. Wanneer we fagosytose als descriptieve term aanwenden voor de marktwerking, moet we dan ook opletten voor waardegeladen interpretaties. En daarmee komen we bij de tweede nuance.
2) Ik gebruik de analogie met een negatieve connotatie. Daarom ben ik nog geen anti-marktfundamentalist. Markten als micro-sociale en tegelijk interglobale fenomenen zijn voor mij de beste wijze om handel en economie te bedrijven. Dat zijn niet de a) monster-markten van vandaag die worden gestuurd door oligopolische multinationals en conglomeraten en monopolistische staten. Het zijn evenmin de b) anti-sociale markten die niet-marktvatbare sectoren binnendringen zoals het onderwijs en het academisch onderzoek, de sport-, muziek- en cultuurwereld, het openbaar vervoer, de sociale zekerheid en de ziekenzorg. Althans, deze zones zijn niet-marktvatbaar zolang ze sociaal, menselijke en/of authentiek zijn en niet draaien om rendabiliteit, concurrentie en/of efficiëntie (wat ze steeds meer worden). Ook zijn het niet de c) totaal ontheemde markten van effecten of van derivaten, waarin alles gereduceerd wordt tot cijfertjes en geldwaarde. De werking van deze markten is niets minder dan het letterlijk spelen met grondstoffen en mensenlevens. Het gros van de markten werkt vandaag dus niet als micro-sociale en interglobale fenomenen. Daarenboven werkt het overheidsapparaat steeds meer als een echt bedrijf en speelt het voortdurend zijn monopolistische interventie-kaart uit met het excuus dat dit legitiem zou zijn omwille van de “democratische werking” (haha!). De grote ondernemingen gaan compromissen aan met ambtenaren en onder elkaar en lobbyen zich tegelijk overal een weg door, waardoor ze de reeds weinig democratische werking nóg schever trekken. Door de corporatistische houding van de vakbonden (in ons land bvb. in de Groep van Tien) kan het geïnstitutionaliseerde syndicalisme enkel maar een mild-corrigerende werking uitoefenen en is hun krachtige, revolutionaire rol volledig uitgehold – de nadruk ligt namelijk ook bij hen al decennialang op koopkracht, alsof dat een graadmeter voor levenskwaliteit zou zijn.
Wat ik hier allemaal mee wil zeggen, is dat markten niet noodzakelijk slecht zijn, maar dat ze vandaag wel een door-en-door slechte werking hebben. Deze werking mag niet ‘genezen’ worden, noch mag ze met rust gelaten worden. De huidige marktwerking dient uitgehold te worden door bvb. alternatieven op te zetten die niet meegaan in de huidige marktlogica. Ze dient gedelegitimeerd te worden door bvb. op discursieve wijze elke marktideoloog van een antwoord te voorzien en mensen te informeren van de negatieve impact van markten op hun eigen leven en dat van anderen. Ze dient bovendien actief verwijderd te worden door bvb. vernieling of bezetting van de relevante private eigendom, een eruptieve “dictatuur van het proletariaat” kortstondig te laten zegevieren op de werkvloer (en alleen op de werkvloer) of het stelen / materieel beschadigen van producten van de relevante bedrijven. De nieuwe alternatieven die weerstaan aan de huidige marktlogica zijn er: micro-markt-netwerken doorheen de wereld (waardoor kruisbestuiving tussen culturen kan floreren), fairtrade en ecologische markten (niet diegenen die door het “Groene Kapitalisme” gefagocyteerd zijn – is dat een woord?), co-ops waar de werknemers ook de aandeelhouders en managers zijn (waar de “dictatuur van het proletariaat” op de werkvloer – in ideale omstandigheden – naar zou moeten leiden), Do It Yourself-cultuur en initiatieven in zelfonderhoud en -onderneming (bvb. door belastingen te ontwijken en aan de rand of buiten de maatschappij te gaan leven), etc. Ik wil hier vooral duidelijk maken dat ik fagocytose niet met een negatieve connotatie gebruik omdat ik tegen markten en ondernemerschap ben, maar omdat ik tegen kapitalisme en neoliberalisme ben – welke vandaag de meest manifeste uitingen van autoriteit, onvrijheid en onderdrukking zijn. Deze tweede nuance is er dus vooral om te anticiperen op vileine interpretaties van mijn vertoog.
Wat is de plaats van de Fawkes-maskers hier nu in? Als onderdeel van een subversieve tegencultuur (Anonymous, Occupy) die pleit voor meer democratie, minder autoriteit en meer zelfbeschikking, heeft dat masker een radicaal en revolutionair statuut gekregen. Dat dit een ietwat bizarre wending is van de historische Fawkes-figuur, kan u opmerken door een korte biografie van de man te lezen. De wending is niettemin begrijpelijk door de iconografie in V for Vendetta. Het Fawkes-masker werd uiteindelijk, sinds de jaren 1980 en het verschijnen van de strip, een product van de grote bedrijven DC-Comic en nadien (met de film) Warner Brothers. De multinational Time Warner Inc. patenteerde rond die tijd het iconische masker (en dat kon uiteraard zomaar, ook al bestaat het al eeuwen). Het hoeft dus niet te verbazen dat de subversiviteit die Anonymous en Occupy oproepen met het Fawkes-masker, meteen geëxploiteerd werd door Time Warner Inc. eens deze nieuwe tegencultuur populair werd bij de grote massa. Cru gesteld, is dit niet meer dan de commodificatie van een revolutie en opstand. Steeds meer mensen lopen rond met Fawkes-maskers (op de festivals, in clubs en – uiteraard – op vele betogingen) en hebben enkel nog maar de eerder oppervlakkige coolness-factor mee (hoewel profilering niet noodzakelijk oppervlakkig hoeft te zijn). Het is met andere woorden ‘hip’ om subversieve iconografie, een Fawkes-masker in dit geval, te dragen. Deze ‘hipheid’ hebben de markten nu (her)ontdekt, net zoals dat bvb. ook gebeurde met de Che Guevara iconografie enhet anarchistische symbool (uweetwel, de A(narchie) die in O(rde) te vinden is). Door deze vermarkting van subversiviteit, is het moeilijk – als niet onmogelijk – om nog te spreken van echte subversiviteit. Het Fawkes-masker is hoogstens nog quasi-alternatief te noemen, meer niet. In die zin is het doorbreken en overtreden van het conforme, het gewone en het alledaagse, wat doorgaans geassocieerd wordt met subversiviteit, alles behalve subversief. Chantal Mouffe stelt zelfs dat markten niets liever hebben dan dat: de transgressie van het banale, waardoor een markt en/of een product kan ontstaan dat (weer) uitgemolken kan worden. Subversiviteit ligt dan ook in een idee, in een momentum, in een handeling, in een interpretatie, maar niet in maskers of iconen an sich. Het momentum waarin de Fawkes-maskers een symbolische waarde hadden, is ondertussen ontdaan van haar kracht omdat Guy Fawkes vermarkt is.
Wie toch liever blijft zweren bij de Fawkes-maskers, zou ik graag de volgende korte fotoreportage meegeven (zie onder of op deze website). Deze fotoreportage is echter niets om cynisch van te worden. Laat het “zie je wel”-discours over aan de vele cynici die dit soort van zaken zien als een sterk staaltje hilariteit, hiermee hun totale apathie etalerend. Fawkes zal zijn symbolische waarde niet verliezen voor zij die zijn hernieuwde associatie (met V uit V for Vendetta) serieus nemen. Het is net daarom dat ik dit opiniestuk schrijf: boycot de productie van Fawkes-maskers. Geloof je echt in de waarde die V via Anonymous en Occupy uitdraagt (i.e. vrijheid voor iedereen)? Denk dan liever twee keer na alvorens je zo’n masker aankoopt.
