Euh, eucalyptus

We rijden over een hoogvlakte en zie: voor het eerst kruist in Piauí een sojaveld mijn pad. We rijden vooral kilometers lang door een monocultuur van eucalyptus op de Chapada Grande. De plateaus op de hoogvlakten zijn erg gegeerd door de Sulistas (nvdr: de afstammelingen van Europese immigranten uit het zuiden van Brazilië). Ze willen Piauí eindelijk de ontwikkeling brengen, die het verdient: soja en eucalyptus.

Plots valt me te binnen: ze brengen het evangelie van eucalyptus. Evangelie komt van het Griekse eu-angèlion: het goede nieuws. In eucalyptus zit ook dat eu. Of dat ook van het Griekse ‘eu’ komt, weet ik niet, maar het komt even goed uit. De fazendeiros (grootgrondbezitters) en de agrofirma’s brengen het goede nieuws: eindelijk gaan jullie werk vinden en een ontwikkeling bereiken die jullie in de veelbelovende 21ste eeuw loodst.

Euh, werkloosheid

De realiteit is toch wel lichtelijk anders dan de Blijde Boodschap van de Sulistas. In de immense, eenvormige bossen houdt zelfs geen slang het uit (1). De oorspronkelijke diverse begroeiing werd in houtskool omgezet en naar de hoogovens van Belo Horizonte en São Luis afgevoerd.

Onbegrijpelijk als je weet dat de Cerrado op deze hoogvlakte van vitaal belang is voor Piauí. Als het Amazonegebied de long is van de planeet aarde, dan heeft dit gebied dezelfde ‘functie’ voor deze deelstaat. Het klimaat verandert, want eucalyptus is een boom waaraan blijkbaar iets schort met de fotosynthese: hij voegt geen vochtigheid toe aan de omgeving. Hij onttrekt alleen maar veel water en verdampt veel meer dan de oorspronkelijke begroeiing deed.

Als toppunt van cynisme worden de immense eucalyptusplantages dikwijls als ‘herbebossing’ geafficheerd. De eigenaars kunnen geld vangen voor CO2-compensatie uit het Noorden. Met dank aan het Kyoto-protocol.

De Chapada Grande ligt grotendeels op het grondgebied van de gemeente Regeneração: regenereren, herstellen, in kringloop leven. De groene eucalyptusbom deed het tegenovergestelde van waar deze gemeente voor zou moeten staan. De scherven van de ontploffing maken slachtoffers in heel Piauí. Zou de Europese consument die papieren zakdoekjes gebruikt dit weten?

Ongeveer tweehonderd families werden verdreven. Andere mensen uit de buurt trekken weg. Gedemoraliseerd. Omdat hun loslopende dieren worden doodgeschoten, als ze in de buurt van de eucalyptusplantage durven te komen. Een traditie van eeuwen wordt hen afgepakt.

Varkens, geiten, schapen, ezels, koeien en kippen mogen niet meer vrij (‘solto‘) rondlopen. Van de beloofde werkverschaffing en welvaart komt niets in huis. De karige arbeid, die geschapen wordt, is voor mensen van buitenaf. Raar of zelden is er iemand van de buurt bij betrokken.

De mensen trekken naar de stad. Ontworteld. De jongeren vinden geen werk en komen in de marginaliteit terecht, dikwijls in criminaliteit. Drugs doet velen van hen de uitzichtloze realiteit even vergeten.

Elders in Piauí werd ook het lichtgroene evangelie opgedrongen. Tot ieders verbazing trekken de heren van de eucalyptus daar onverwachts weg. Ze laten hun aanplanting achter voor wat ze is. Zonder enige communicatie met de bevolking, alle beloftes ten spijt.

Was het evangelie vals en hol? Nochtans heeft de overheid alles gedaan om het hen gemakkelijk te maken. De politici verwelkomen deze projecten. Het verhoogt de productie en de export van de staat. En dat is goed nieuws, toch?

Euh, Europa

In Bahia werd me verteld dat de eucalyptusaanplantingen tot nu toe drie fasen doorliepen. In de jaren zeventig was het hen vooral om fiscaal voordeel te doen. Zelfs zonder aanplanting, maar wel met de intentie van het evangelie te brengen, konden grote bedrijven belasting ontwijken.

Een tweede golf kwam er met de hoge energieprijzen, begin jaren tachtig. Om houtskool te maken. Bij het zakken van de petroleumprijs was dat niet meer zo interessant.

De nieuwe golf die we nu meemaken, is vooral voor de internationale papierpulpmarkt. Cellulose. Zeg maar: grotendeels voor export naar Europa. Ondertussen worden de groene woestijnen niet zelden aangeprijsd als ‘herbebossing’ en kunnen ze zo geld vangen voor CO2 compensatie.

Een vierde golf zou de ethanolmarkt kunnen worden. Er wordt al enkele jaren hardop gedroomd om ethanol uit genetisch gemanipuleerde eucalyptus te produceren. Dat wordt een waar evangelie van groene benzine!

Oh, Franciscus

We zijn te gast bij een stichting die Franciscus van Assisi hoog in het vaandel draagt. De inspirator is duidelijk padre João de Deus. Ze zijn met tal van vormings – en andere projecten (2) bezig, waaronder vijf ‘Escolas Família Agrícola‘. We bezoeken er twee van.

Caatinga is een andere realiteit dan de Cerrado rond Teresina. Misschien verklaart dat de andere opties die genomen worden. Of is het de figuur van Franciscus van Assisi? (3) In ieder geval, hier is het al agroecologia dat de klok slaat en dat met beperkte middelen. Geen gif!

Het centrum wil met de mensen op weg gaan om op een slimme manier met de natuurlijke omstandigheden van de semi-árido om te gaan. Het is niet de bedoeling om in subsistentie te blijven hangen, maar om de overgeleverde wijsheid te ondersteunen met aangepaste technologie en nieuwe kennis. Zelfs de gemeente schijnt het hier over te nemen.

In plaats van wat Round-up over de straten te spuiten, wordt een heel legertje mensen opgetrommeld om het onkruid weg te kappen.

Oh, pé duro

We komen in de tweede school aan, vlak naast een quilombola (nvdr: een nederzetting van voormalige gevluchte slaven). De meeste studenten zijn dan ook afro-descendentes. Wat meteen opvalt, is een enorme boom. De tamarindo. Een meisje zit de geplukte vruchten van de inheemse boom te klaar te maken om ze voor het avondmaal te gebruiken.

Leerkrachten en studenten leiden me trots rond op hun terrein. Er is een kippenproject. Elke maand kopen ze 25 kuikens. De volwassen kippen worden deels geslacht voor de keuken van de school, deels verkocht aan de verschillende gemeenschappen in de omgeving. Enkele varkens worden gekweekt. Wat blijkt?

Het is de pé duro, het zwarte varken dat in Piauí los over en langs de wegen mag lopen. Ze kiezen bewust voor het varken van de mensen in deze regio; niet voor het door de consument opgedrongen, witte rasvarken. Nee, ze vinden hun overgeleverd varken smakelijker. Het is bovendien van hen.

Zoals in de andere school, die we deze ochtend bezochten, maken ze hier zelf biologische mest. De groentetuin ligt er prima bij. Hij zorgt voor eten voor de studenten en is tegelijk hun dagelijkse praktijkles.

Aha, water!

Een waterput werd geboord voor druppelirrigatie. De paradox is dat Piauí wel veel droogtes kent, maar ondergronds één van de grootste zoetwaterreserves ter wereld verbergt.

Al sinds de 17de eeuw ontbreekt het aan politieke wil om écht iets aan het droogteprobleem te doen. Bijvoorbeeld putten boren in plaats van met de regelmaat van een klok met watertanks langs te komen en mensen afhankelijk te houden.

Met een waterput kunnen mensen autonoom verder en vergeten ze de politicus. Jaarlijks watertanks naar het volk sturen, dat loont politiek. Het komt op TV, je bent als ‘weldoende’ politicus meer zichtbaar en je houdt het kiesvee in het gelid.

Ik voel me opgekikkerd. Het ‘evangelie’ van deze jonge mensen en hun leerkrachten opent een nieuwe toekomst.

Luc Vankrunkelsven

Luc Vankrunkelsven is medewerker bij Wervel vzw (Werkgroep voor een rechtvaardige en verantwoorde landbouw) en publiceerde in 2012 het boek ‘Legal! Optimisme-realiteit-hoop’ (ISBN 9-789081-486828), gebaseerd op zijn reizen en contacten in Brazilië, over de gevaren en uitdagingen van het heersende socio-economisch ontwikkelingsmodel dat steunt op agrobusiness.

(Oeiras, 9 april 2013)

Voetnoten

(1) Ik ga hier nu niet uitweiden over de vele ecologische en sociale problemen van eucalyptus en pinusaanplantingen. Zie eerdere bijdragen: ‘Canada en eucalyptus’, in: ‘Brazilië: spiegel van Europa?‘ Dabar, 2000;  ‘Gaf je je kind ooit papier te eten?’, in: ‘Dageraad over de akkers‘, Wervel, 2007; ‘Het bedorven feest van de Cerrado’, in: ‘Legal! Optimisme–realiteit–hoop‘. Zie de film: ‘Duurzaam op papier‘ van Leo Broers en An-Katrien Decluyse, 2010.

(2) www.funded.org.br (houdt zich vooral met de scholen bezig, alsook met de Fazenda Esperança, waar drugsverslaafden sinds 2012 hun ontwenning kunnen beginnen) en cefaspi.blogspot.com.br (vormingscentrum voor de diverse gemeenschappen met voorbeeldfunctie van ecologische productie in het typische klimaat van de Caatinga).

(3) Franciscus ligt hier in de bovenste schuif. Je ziet veel beeldjes van de poverello en er is in de regio een belangrijke bedevaartplaats, waar velen in zijn naam samenkomen. De nieuwe paus Franciscus wordt hier dan ook met open armen onthaald, niet in het minst omdat de man eenvoud voorstaat. Zijn uitspraken over natuur en leefmilieu, alsook de keuze voor de armen worden met aandacht gevolgd.
                                              
Verder wordt Padre Cicero in deze Caatinga zeer vereerd. Het was een inspirerende priester in de deelstaat Ceará. Hij was solidair met het gewone volk en ondersteunde hen om op een slimme manier met de droogten van de sertão toch goed te leven. Hij stierf in de jaren dertig van de twintigste eeuw, maar zijn graf is tot op vandaag een bedevaartplaats voor honderdduizenden Nordestinos.                                                                                    

Een derde figuur, zij het eerder onzichtbaar, is de Brusselaar José Comblin. Hij stond voor de ‘hakboertheologie’. Als intellectueel dompelde hij zich decennia lang onder in het harde plattelandsleven van de Nordestino. Uitgerekend de ‘hak en de schrijfpen in elkaar vervat’ werd het logo van de Escolas Família Agrícola. De intellectueel die in heel Latijns-Amerika en in Louvain-la-Neuve vorming gaf (soms ook conferenties in het Leuvense Latijns-Amerikaans college), had zelf een grote verering voor Padre Cicero.