Chantal Delsol, schermopname van

https://www.youtube.com/watch?v=yOcmc7Qs37A

Boekbespreking (deel 1)

De Franse filosofe en schrijfster Chantal Delsol (°1947), die meewerkt aan bladen als Le Figaro en Valeurs Actuelles, positioneert zichzelf als liberaal-conservatief en rechts. Haar politieke denkbeelden zijn blijven steken in een primitief anticommunisme, en voor haar ideeën daarover hoef je haar niet te lezen. Toch heb ik haar jongste boek, La fin de la chrétienté (Cerf, oktober 2021) met veel interesse doorgenomen. Zij is zeer belezen, schrijft helder, en heeft een boeiende kijk op wat voor haar als traditioneel-katholieke vrouw eigenlijk toch een ramp zou moeten of kunnen zijn: de neergang van de christenheid. Zij bestudeert die zonder te jammeren en op zoek naar duiding.

De schrijfster, nu professor emeritus, heeft een plank vol boeken gepubliceerd, vooral essays maar ook enkele romans. Zij is goed voorbereid op haar onderwerp, door haar katholicisme en de bijpassende lectuur, maar ook door haar academische achtergrond. Aan het begin van haar carrière schreef zij een doctoraat over de politieke filosofie van de oudheid. En dan kom je vanzelf terecht bij de opkomst van het christendom en zijn evoluerende relatie tot de staat.

Met christenheid (“la chrétienté”) bedoelt Delsol “de beschaving die geïnspireerd, geordend en geleid werd door de Kerk”. En beschaving is voor haar: “een bepaalde manier van leven, een visie over de grens tussen goed en kwaad.” Die christenheid, een cultuur gedomineerd door de levensstijl en ethiek die de Kerk leert,  laat zij beginnen in 394 na Christus, het jaar van de veldslag aan de rivier de Frigidus. De christelijke, Oost-Romeinse keizer Theodosius de Eerste won toen van de heidense West-Romeinse keizer Eugenius en dat betekende de omslag van de dominante, traditionele polytheïstische godsdienst naar het monotheïstische christendom. Die door het christendom gedomineerde cultuur laat de schrijfster eindigen in de tweede helft van de 20^ste eeuw, met de wettelijke goedkeuring van abortus. Ik onthoud uit haar verhaal dat de “christenheid” haar bestaan te danken heeft aan een godsdienstoorlog!

De bedoeling van Delsols boek is beknopt te tonen hoe het christelijke denken het idee van die christenheid, een globale gemeenschap gebaseerd op christelijke normen en idealen en geleid door de Kerk, heeft opgegeven. Het is, zo stelt zij, het verhaal van een nederlaag waarin niets gered kon worden, zelfs niet het essentiële.

Agonie van de christenheid

Het eerste hoofdstuk van het werk gaat over de “doodsstrijd” van de christenheid. De christelijke cultuur wordt in vraag gesteld door de Verlichting en door de Franse Revolutie, en de reactie daarop van het katholicisme is er een van strijd. Strijd tegen het “modernisme”, voor het behoud van de traditionele waarden en van de basisprincipes die in het katholicisme centraal staan: waarheid, hiërarchie, autoriteit en dwang. Deze afweerreactie vond, zoals bekend, een hoogtepunt in de Syllabus van Pius IX, met een opsomming en afkeuring van de moderne “dwalingen” zoals liberalisme en socialisme. (Een onderdeel van de encycliek Quanta Cura uit 1864.) Vandaag is die Syllabus eerder voorwerp van spijt voor de meeste katholieken, zowel kerkelijk personeel als gelovigen, constateert Delsol.

Maar er zijn nog andere reacties dan de extreme afwijzing van de moderniteit door Pius IX. Er is ook een tendens tot een zekere aanpassing, en zo ontstaat er een liberaal georiënteerde christelijke beweging, evenals een sociaal geïnspireerde. Maar uiteindelijk zullen die de ondergang van de christenheid niet kunnen tegenhouden, ze verlengen eerder de doodsstrijd, oordeelt Delsol.

Katholiek geflirt met het fascisme

De twintigste eeuw bracht met het fascisme gewelddadige pogingen om terug te keren tot een traditionele maatschappelijke orde, vaak geïnspireerd door de Middeleeuwen. Maar Delsol wijst op een belangrijk verschil: het fascisme van Mussolini en Franco grijpt terug naar het christendom, maar het nazisme van Hitler is, in het spoor van Nietzsche, anti-christelijk, en zoekt inspiratie bij voor-christelijke culturen.

(Had, in Vlaanderen, de priester-schrijver Cyriel Verschaeve door dat hij door te sympathiseren met nazi-Duitsland steun zocht bij een deels vijandige ideologie? De uiterst conservatief-christelijke Belgische vorst Boudewijn I zat dan weer wel goed met zijn vriendschappelijke relaties met de fascistische generaal Franco. Straatnamen die Cyriel Verschaeve eren, gelden als ongepast, maar standbeelden van de vorst staan er overal en een bekende stichting probeert voortdurend een positief imago van hem te verspreiden. In de katholieke school waar ik lager onderwijs en middelbaar onderwijs “genoot” heb ik twaalf jaar lang op het portret van de vorst gekeken, dat, samen met dat van zijn madam, in alle klaslokalen hing. In de scoutsgroep van de school moest je trouw zweren aan de koning. Katholicisme en monarchisme, gingen hand in hand, samen met kolonialisme, want we gingen wel met de klas naar een missietentoonstelling die de weldaden van de Belgische aanwezigheid in Congo toonde, maar leerden in de les over die akelige zwarten die Belgische militairen onthoofdden en we lazen in boeken van de klasbibliotheek over misdadige verenigingen die ze erop nahielden, van luipaardmannen met ijzeren klauwen die ’s nachts mensen vermoordden, dat soort griezel. Het soms nogal ongure christendom van mijn schooljaren maakt dat ik met meer dan gewone interesse kijk naar wat er zich daarin afspeelt, en hoe een reactionaire dame als Delsol – als studente richtte zij tijdens de revolte van mei ’68 een rechtse tegenbeweging op – vandaag denkt.)

De Action française en haar consequenties

In een korte excursie heeft Delsol het over de Action française, de politieke beweging waarvan Charles Maurras een boegbeeld werd. Vijf van zijn boeken werden door de Katholieke Kerk op de index geplaatst, en de beweging werd in 1926 door de paus veroordeeld wegens haar atheïsme en agnosticisme, wat haar een zware klap toebracht. Delsol zegt niets over de politieke ideologie van de beweging (monarchisme, nationalisme, anti-semitisme, xenofobie enz.) maar becommentarieert ze alleen theologisch. “Dat Maurras zo’n succes had in de eerste helft van de twintigste eeuw getuigde van een belangrijke verschuiving van het geloof naar het ritueel, aankondiging van de volgende periode.” Volgens Delsol was een godsdienstigheid die de uiterlijkheden van de katholieke godsdienst in ere hield, maar niet meer geloofde in de achterliggende ideeën, een voorbereiding op de omwenteling van mei ’68, en dat was een revolutie in de zeden die de  christenheid de doodsteek zou geven, in haar visie.

Delsol stipt nog een belangrijk onderscheid aan tussen de godsdiensten: sommige zien hun boodschap als universeel, belangrijk voor de hele mensheid, en daarom uit te dragen. Het christendom, en dan vooral zijn katholieke vleugel, zit in deze categorie, en heeft een lange geschiedenis van missionering. Maar andere godsdiensten zijn beslotener, zij doen hun eigen ding zonder hun visie te willen uitdragen over de hele wereld. Voor de relatie met de samenleving maakt dat natuurlijk een groot verschil, zo begrijp ik. Als je vindt dat je godsdienstige principes universeel zijn, een waarheid die voor iedereen zou moeten gelden, kom je vanzelf in een opdringerig en militant soort godsdienstigheid terecht, dat lijkt me evident.

Delsol stipt een “contradictie” aan in het katholicisme: “Hoewel het christendom door zijn eigen traditie het samenspannen met de politieke macht afwijst, heeft het toch de behoefte aan een legitieme greep op de samenleving, als het zijn apostolische missie wil vervullen. Dat is een intrinsieke contradictie. Waar je nog de realiteit van de moderne Westerse wereld moet aan toevoegen: de pluralistische maatschappijen van vandaag aanvaarden geen overheersende invloed meer van een religieuze of ideologische overtuiging. De standpunten van de Kerk worden opinies zoals de andere in de rangen van de ethische commissies.”

Militair geweld als laatste redding

De pogingen om de christenheid te redden, gingen vaak gepaard met wanhoopsdenken, met apocalyptische fantasieën over het einde der tijden. Men vreesde de totale ondergang van de cultuur, kon zich niet voorstellen dat de wereld ook zonder christendom verder zou kunnen. Delsol citeert de slogan van de Spaanse fascisten, afkomstig van de Duitse auteur Oswald Spengler (“Untergang des Abendlandes”, 1918): “Op het laatste moment is het altijd een peloton soldaten dat de beschaving moet redden.”

Die gewelddadige bewegingen hebben het christendom geen goed gedaan, volgens de schrijfster: “Het is heel zeker dat de ervaringen met corporatisme en fascisme het katholicisme blijvend in diskrediet gebracht hebben. Zij hebben de indruk gegeven dat deze godsdienst niet echt haar inquisitoriale neigingen had opgegeven, vermits zij nog in staat was om haar principes met geweld te willen opleggen.”

De fascistische retrobeweging is het niet gelukt de christenheid in veiligheid te brengen. Delsol betreurt dat niet, maar accepteert het feit, maar zonder mee te gaan in het ondergangsdenken.  “Wij zijn niet bezig een afdaling naar de hel mee te maken en evenmin een totale neergang van wat de mensheid maakt. Maar wel een verandering van paradigma’s die je radicaal en discutabel kan vinden, maar die niettemin andere, eerbare principes verdedigt. (…) We moeten, denk ik, wat we nu meemaken, begrijpen als een revolutie in de strikte betekenis van een cyclische terugkeer, op de twee domeinen die het menselijk bestaan funderen: de moraal en de ontologie.”

Onze moraal en onze wereldvisie zijn aan het veranderen, constateert Delsol, en dat gaat samen met een terugkeer naar andere bronnen, zowel Aziatische godsdiensten en ideeën als voor-christelijke en zelfs voor-joods-christelijke. De hoofdstukken twee en drie van Delsols boek gaan over de veranderende moraal en de veranderende wereldvisie. Hoe gaat het katholicisme daarmee om, of moet het daarmee omgaan volgens haar?

(Wordt vervolgd)