Laten we beginnen met een anekdote om te schetsen wat wellicht meerdere mensen in dit land beginnen aanvoelen. Sinds 10 jaar gaan Waalse kennissen van ons in juni een weekend naar Brugge. Onlangs hadden we een toevallig gesprek met hen. Ze vertelden over hun wedervaren van dit jaar, en hoe het ‘anders’ was. Het koppel in kwestie woont in Wallonië. Zij spreekt een beetje Nederlands, hij kan zich behoorlijk redden. Zijn ouders hebben hem als kind elk jaar naar Brugge gestuurd voor een taalbad.

Leer fatsoenlijk Nederlands

Nooit ondervond het koppel enig probleem in Brugge. Dit jaar was de sfeer niet meer hetzelfde. Bij het vragen om info aan een toevallige voorbijganger, in het Nederlands, kregen ze de botte reactie ‘leer eerst fatsoenlijk Nederlands en ik zal dan wel antwoorden’. Daarbij draaide deze voorbijganger hen de rug toe en liep weg. Beiden waren daarvan echt gechoqueerd. Zij uitte haar bezorgdheid over de groeiende gespannenheid dat dit soort incidenten creëert, ook bij haarzelf. Het zorgt voor een op de hoede zijn, wat leidt tot een verhoogde mogelijkheid tot misinterpretatie van elkaar, zo begon ze te begrijpen.

Ze vertelde verder dat op de school waar zij werkte, haar collega’s het erover hadden dat ze zich tegenwoordig op weekend of vakantie aan zee gedeisd houden, ze laten zo weinig mogelijk opvallen dat ze Franstalig zijn. Ook de partner merkte op dat hij als treinconducteur een duidelijke toename zag van mondelinge agressie ten opzichte van zijn Franstalige collega’s.

Het luisteren naar hun eerlijk en open verhaal deed ons de ernst van de situatie beseffen. Enkele van deze voorvallen kan voldoende zijn om te praten in veralgemeenheden, over ‘de intolerante Vlaming’. Gelukkig bezit dit koppel voldoende levenswijsheid om kaf en koren van elkaar te scheiden. Maar hoeveel mensen kunnen dit nog in een samenleving waar de leidinggevende demagogen in toenemende mate onverdraagzaamheid prediken? .

Het rechts-nationalisme krijgt veel aanhang. In Vlaanderen zou het nu al 40 procent zijn. Recente literatuur van Kobe De Keere, Mark Elchardus en Olivier Servais. ‘Er was eens een land…. Verhalen over taaldiversiteit in België’ laat zien wat er historisch aan de basis ligt, met name de onderdrukking van de Vlaming door de Franstalige bourgeoisie. Het verklaart veel, zo zou je kunnen denken. En toch. Deze problemen spelen al langer dan vandaag. Maar het is pas de laatste tijd dat ze op deze manier worden begrepen en een populistische vertaling krijgen.

Ruimte voor onverdraagzaamheid

Misschien heeft het te maken met de culminatie van incidenten en de spreekwoordelijke druppel die de emmer doet overlopen. Zelf denken we echter dat het gerelateerd is aan het opschuiven van impliciete fatsoengrenzen. Beseften politici meer dan nu het diepe gevaar van boudweg alles zeggen wat je denkt? Begrepen zij dat je in de mens zowel het redelijke als het onredelijke kunt bovenhalen, afhankelijk van welk discours je hanteert? Dat eens de doos van Pandora geopend, of eens onredelijkheid geïnstalleerd, het zeer moeilijk is terug redelijkheid te krijgen en je dus bijgevolg uiterst voorzichtig dient te zijn met wat je in de openbaarheid gooit? Vandaag lijkt omzichtigheid in woorden grotendeels van het politieke toneel verdrongen.

Er is doorheen de jaren een opening gegroeid om ruimte te geven aan onverdraagzaamheid. Het Vlaams Belang heeft het voorwerk gedaan met betrekking tot de Islamwereld, en deze versimpelde visie op de wereld is mondiaal versterkt door de Bushiaanse opdeling in goed en kwaad. Het is door deze bril van versimpeld en intolerant denken waardoor nu ook de Vlaamse kwestie kan worden gezien, en die op allerlei manieren kan worden geuit. Sommige aanhangers van deze zaak versterken gretig hun zwart-wit denken met deze politieke slagzinnen en legitimeren hun (agressieve) acties ermee, zonder verder kritisch na te denken. Anderen gebruiken dit discours op een meer geraffineerde manier.

Het hedendaagse politiek nationalisme in België lijkt in die zin enkel uit te draaien op een bredere intolerantie. Het resultaat is niet zozeer het politiek agenderen en oplossen van communautaire kwesties, dan wel het opruien en opzetten van bevolkingsgroepen onderling. Wat de verzamelde Vlaamse rechtervleugel vandaag heeft bereikt, verwijst in de eerste plaats naar een demagogisch populisme en vooralsnog niet naar een rechtgeaarde politiek. Misschien is in die zin de door Koning Albert gevraagde bezinning wel degelijk op z’n plaats.

Het wordt steeds duidelijker dat een nationalistische taal, waar ook ter wereld, het onredelijke in ons bovenhaalt en mensen tegen elkaar opzet. Als politicus ben je rechtstreeks verantwoordelijk voor het geweld dat je willens nillens ensceneert. Je moet beseffen dat geweld licht ontvlamt, en je dit niet in de hand hebt. Waar iets smeult, daar kan olie op gegoten worden, en dan is er niet veel meer nodig voor een oplaaien zonder weerga. Gegeven de context lijkt vandaag de dag één charismatische kracht voldoende om de nationalistische vlam groots te laten branden.

Wanneer valt de eerste dode Waal, en als vergelding de eerste dode Vlaming, alleen omdat hij of zij respectievelijk Frans of Nederlands spreekt, parallel aan agressieve daden met betrekking tot homofobie, zoals laatst ten opzichte van Bart B in Brussel?  Dit is geen doemdenken meer. Wat 5 jaar geleden voor onmogelijk werd gehouden, lijkt zich nu te kunnen voltrekken. Ook in Wallonië beginnen hier en daar heethoofden, bij een glaasje wijn, hun onderhuids geduld te verliezen en richten ze zich naar de Vlamingen die in hun landsdeel wonen. ‘Gelukkig zijn wij niet zo intolerant, of jullie lagen hier allemaal buiten’, zo klinkt het dan, eveneens, ongenuanceerd.

Het doet ons andermaal besluiten dat beschaving een laag is die we ons, elke dag opnieuw, moeten leren eigen maken. Als we niet oppassen, kan onze instinctmatige strijdvaardigheid en oog-om-oog (instant)vergeldingsdrang per onmiddellijk de overhand nemen, waarbij ethisch-elementaire beschavingsinhibities verbazend vlug lijken te kunnen wegvallen.

Nochtans toont het verleden en de huidige problemen in de wereld dat intolerantie alleen maar naar vernietiging leidt van dat wat moeizaam, steen voor steen wordt opgebouwd, met name beschaving. Politici zouden dit toch moeten beseffen. Misschien is het datgene wat het meest verwonderlijk is in het geheel, hoe intelligente wezens, die toch weet moeten hebben van de mogelijke gevolgen van hun retorische uiteenzettingen, stug blijven doorgaan in het subtiel aanmoedigen van het brede register van onverdraagzaamheid naar de ander, ook al laveren zij zelf kundig en veilig op die uiterst smalle richel tussen fatsoen en offensief.

Nicole Note, Karen De Looze en Pieter Meurs zijn als onderzoekers verbonden aan het Interdisciplinaire Centrum Leo Apostel, Vrije Universiteit Brussel, maar schreven dit stuk in eigen naam.