We zitten in de tweede golf. En samen met het aantal besmettingen, doen ook allerhande theorieën over het coronavirus steeds sneller de ronde. De Wereldgezondheidsorganisatie spreekt over een infodemie. Waar komen deze theorieën vandaan, hoe verspreiden ze zich en wat is hun invloed?

Neil Johnson, een onderzoeker aan de George Washington University in Washington DC, onderzocht het netwerk van voornamelijk internetfora en nieuwssites waarop deze theorieën circuleren. Op het eerste zicht verspreiden ze een diverse en onsamenhangende reeks berichten. Wie zich er dieper in verdiept, merkt dat je ze kan samenbrengen in een aantal grote verhalen over hoe alles uiteindelijk de schuld blijkt te zijn van de Joden, de migranten, China en/of de cultuurmarxisten die de diepe staat controleren. Het netwerk, zo stellen de onderzoekers “gedraagt zich als een wereldwijde trechter die individuen uit een mainstream cluster op een gematigd platform kan meezuigen naar minder gematigde platforms zoals 4Chan of Telegram”. Zo wordt iemand die in eerste instantie kritisch stond ten opzichte van vaccins, gemanipuleerd om dat in verband te brengen met bijvoorbeeld migranten.

De zondebokstrategie

Zulke fora en theorieën bestaan al langer, maar vandaag lijken ze wereldwijd viraal te gaan. In januari domineerde desinformatie de discussie nog niet. Het is pas toen de pandemie de Verenigde Staten en Europa bereikte dat valse informatie toenam, dat stelt socioloog aan de Harvard Universiteit in Cambridge Joan Donovan vast. Toen de eerste golf uitbrak verloor Donald Trump heel wat krediet door zijn rampzalige aanpak. Om daar de aandacht van af te leiden werd gebruik gemaakt van de oudste truc uit het boekje: de zondebokstrategie. Een officieel document beschrijft de (her)verkiezingsstrategie van Trump en de Republikeinse Partij als volgt: “Verdedig Trump niet, val China aan”.

Op de eerder genoemde fora was al een vruchtbare voedingsbodem ontstaan om China als zondebok te gebruiken. Zo zou de Chinese stad Wuhan waar het virus het eerste uitbrak niet toevallig ook de eerste stad zijn met een 5G-netwerk. In realiteit is er geen enkel verband tussen beide fenomenen en was de technologie ook al actief in een 50-tal andere steden. Maar wie voldoende rook verspreidt, doet de indruk ontstaan dat er ergens wel vuur moet zijn.

Een andere veelgehoorde theorie was dat het virus uit een onderzoekslabo in Wuhan ontsnapt zou zijn. Op 7 maart werd deze theorie al door 27 virus experten weerlegd in het wetenschappelijk tijdschrift The Lancet. “Complottheorieën”, schrijven ze, “doen niets anders dan angst, geruchten en vooroordelen verspreiden die onze wereldwijde samenwerking in de strijd tegen het virus in gevaar brengen.” En toch bereikte het verhaal de mainstream. “Ontsnapte coronavirus tóch uit Chinees labo? Amerikaanse diplomaten waarschuwden al in 2018 voor onveilig Chinees onderzoek op vleermuizen”, kopt Het Nieuwsblad nog op 14 april. “Ontsnapte het virus toch uit Chinees laboratorium?”, kopte De Standaard nog op 17 april,  meer dan een maand na de oproep van de virusexperten dus.

Bewezen

Het probleem met zulke clickbait titels is alom bekend. “BEWEZEN”, kopte bijvoorbeeld de Flair, “de meest trouwe partners hebben vaak dit sterrenbeeld.” Wie zich laat vangen en doorklikt leest dan dat uit een anti-wetenschappelijk ‘onderzoek’ van datingsite Victoria Milan blijkt dat Boogschutters de meest trouwe partners zijn. Volstrekte onzin. Maar zo is Flair alweer verzekerd van een heleboel kliks, zonder veel te moeten investeren in personeelskosten. En de datingsite, die heeft gratis reclame. Win-win.

Dat fake news verspreiden heel vlot gaat, toonde ook het legendarische tv-programma Basta aan. Met een eenvoudig mailtje van het onbestaande onderzoeksbureau ‘Data Driven’ slaagden ze erin om zogenaamde kwaliteitskranten artikels te doen publiceren zoals ‘Open Vld’ers hebben meer en betere seks’ of ‘niet Belgen, maar Vlamingen dapperste aller Galliërs’. Een laptop en een groepje deugnieten, meer was niet nodig om honderdduizenden mensen te bereiken met totale onzin. Beeld je eens in tot wat grote bedrijven en machtige politici geholpen door de marketingindustrie in staat zijn.

Superverspreiders

Tijdens de eerste golf werd China als grote schuldige aangewezen en was 5G de gevreesde technologie. Vandaag draait alles rond Bill Gates en vaccins. De Amerikaanse krant The New York Times berekende dat desinformatie over Bill Gates nu de meest verspreide van alle valse informatie over het coronavirus is.

Op schimmige fora circuleert de naam Bill Gates al sinds het begin van de pandemie. Gates zou een patent bezitten op het vaccin tegen het coronavirus. Dat klopt ook, maar het gaat om een ander coronavirus dan covid-19, met name een afgezwakte variant die enkel bij vogels voorkomt. Maar waar rook is, is vuur, zo redeneert men op zulke fora. Op basis van geknipte video’s en uit de context gerukte uitspraken beweert men dat Gates de pandemie voorspeld zou hebben, de wereldbevolking wilt uitdunnen en/of onzichtbare tatoeages bij kinderen wilt aanbrengen.

In het wetenschappelijk magazine Nature verscheen een artikel dat onderzoekt hoe deze theorieën zich verspreiden. De tweede golf van misinformatie begint op 19 maart. De website biohackinfo.com schrijft dat Gates mensen wil monitoren door samen met een vaccin tegen corona een microchip te injecteren. Twee dagen later begint de theorie zich te verspreiden via een YouTube video die twee miljoen keer bekeken wordt.

Eén van die twee miljoen mensen was Roger Stone. De mede-oprichter van het lobbykantoor Black, Manafort & Stone werkte in het verleden mee aan de presidentscampagne van Richard Nixon, Ronald Reagan en Donald Trump. De Netflix documentaire ‘The Great Hack’ toont hoe de technieken die in de campagne van Trump gebruikt werden, voortkomen uit door het leger gesponsord onderzoek naar psychologische oorlogsvoering. Twijfelende kiezers werden gebombardeerd met advertenties die hen mee zogen in een alternatieve realiteit waarin het verschil tussen informatie en fake news steeds meer vervaagt. Het is oorlog. En we zijn allemaal doelwit. Stone is wat je een professioneel superverspreider van complottheorieën zou kunnen noemen.

In april geeft Stone een interview op een radioshow dat ook verscheen in The New York Post, een krant die in handen is van wereldwijd grootste mediamagnaat Rupert Murdoch. Dat artikel werd massaal gedeeld en de verspreiding ging exponentieel. Rond Stone vormde zich een netwerk. “Als het over Bill Gates gaat”, schrijven Tim Verheyen en Amra Dorjbayar op de nieuwssite van de VRT, “lijkt er een natuurlijke coalitie te zijn gegroeid  tussen wat men omschrijft als “Alt-Right”, een koepelnaam voor extreem­rechtse groepen in de VS, de antivaxers (die tegen vaccinaties zijn) en extreem gelovige christelijke bewegingen. (…) Wat die groepen verbindt, is een afkeer van de overheid, overheidscontrole, gevestigde wetenschappelijke instituties, de klassieke media en een vaag begrip als “de elite” waar alle net genoemde instellingen mee onder vallen.

Falend immuunsysteem

“Het probleem met complottheorieën is niet een gebrek aan feiten, maar welke bronnen mensen vertrouwen”, zo stelt Di Resta van het Stanford Internet Observatory in California. Ook specialist op het vlak van complottheorieën George Mason schrijft in zijn Conspiracy Theory Handbook dat onderliggende psychologische factoren zoals gevoelens van onmacht en ongenoegen belangrijker zijn om de kracht van complottheorieën te begrijpen dan wat er feitelijk gezegd wordt. De gevoelens van ongenoegen en onmacht waren al groot voor de coronacrisis en zijn vandaag nog sterk aan het toenemen.

Dat komt niet uit de lucht gevallen. Het coronavirus heeft een lichaam aangetroffen dat al ziek was. Samen met de gezondheidscrisis komen er ook een ecologische en een economische op ons af. Tegelijkertijd kunnen we spreken van een crisis van het gezag. De president van het machtigste land ter wereld raadt aan om ontsmettingsmiddel te drinken tegen het coronavirus. In eigen land slaagt men er al meer dan 600 dagen niet in om een stabiele regering te vormen. In plaats van informatieve berichtgeving pakken ook hoog aangeschreven kranten steeds meer uit met clickbaits achter paywalls.

Bovendien leeft, niet onterecht, sterk de indruk dat met twee maten en twee gewichten wordt gewerkt.  “De zuurstofmaskers vielen af bij de ­mededeling dat ‘we zo dadelijk langs­komen met koffie en snacks, enkel met elektronische betaling’”, schreef Michaël in zijn column voor De Standaard. “Niemand verplicht mij trouwens om het vliegtuig te nemen. Maar om in die omstandigheden ook nog eens de bar open te doen alleen om de laatste euro’s eruit te knijpen, terwijl je beneden op een terrasje drie vliegtuigstoelen afstand moet houden, is ronduit schaamteloos. Dan doe je zelfs geen moeite meer om de schijn hoog te houden.”

De mix van verwarrende berichtgeving, onzekerheid en wantrouwen ten opzichte van de overheid biedt een vruchtbare voedingsbodem voor complottheorieën. Naast een kleine maar groeiende groep echte complotdenkers ontstaat een nog veel grotere groep mensen die niet meer weten wat ze wel en niet kunnen geloven.

Het voordeel van de waarheid

Wees dus niet verbaasd “hoe dom sommige mensen kunnen zijn.” Probeer te begrijpen waar het groeiende ongenoegen vandaan komt en pak de grondoorzaken aan. En wees verontwaardigd over hoe bepaalde krachten uit het establishment zonder scrupules aan psychologische oorlogsvoering doen tegen de bevolking om het aanwijzen van een zondebok ingang te doen vinden.

Gelukkig is er ook hoop. In Nederland werd een anti-vaccincongres uitgesteld wegens corona, wellicht totdat er een vaccin is. Doet denken aan die show van een helderziende die was afgelast, wegens onvoorziene omstandigheden. Het voordeel van de waarheid is dat ook wie er niet in gelooft er uiteindelijk wel rekening mee moet houden. In zekere zin is de coronacrisis voor het establishment ook een confrontatie met de realiteit. Zo blijkt vandaag dat het niet de investeerders en aandeelhouders, maar de verpleegsters, vuilnismannen en ander werkvolk zijn die deze samenleving doen draaien, bijvoorbeeld.

Laten we die confrontatie met de realiteit gebruiken om een samenleving dichterbij te brengen waar we ook van die realiteit vertrekken om onze samenleving op te bouwen. Een samenleving die vertrekt van de noden van verpleegsters en vuilnismannen. Een samenleving die er in slaagt om haar bevolking echt te informeren en kritisch denkvermogen bij te brengen. Want het is een mythe dat ‘de mensen’ dat niet kunnen begrijpen. Het is ons huidig samenlevingsmodel dat te irrationeel is om op een deftige manier correcte informatie te verspreiden.