Pitch

Voor een keer is de samenvatting op de cover zo goed dat je het boek meteen wil lezen. en het klopt helemaal. De hoofdfiguur is zo levensecht beschreven dat je denkt een autobiografie te lezen. Ik moest voor de zekerheid nog even checken dat het boek door een man is geschreven. Hij benadrukt in het voorwoord dat een roman fictie is. En hij vraagt daar begrip voor. Want in fictie schuilt soms meer waarheid.

De tachtigjarige Here zit met een oude handgranaat, een slof sigaretten en een laptop in een garage, surft op het web en onderhoudt via Facebook contacten met de hele wereld. Ze heeft besloten dat ze nog voor de kerst gecremeerd wil worden. Terwijl ze wacht `tot de oven 1000 graden heeft bereikt , blikt ze terug op een veelbewogen leven dat haar alle hoeken van de geschiedenis liet zien. Ze kreeg drie zonen van negen mannen, is de kleindochter van de eerste president van IJsland, belandde tijdens de oorlog als dochter van een `foute vader in Denemarken, Polen en Duitsland en verhuisde toen noodgedwongen met hem naar Argentinië waar ze haar eerste kind verloor. De jaren vijftig en zestig bracht ze door in Parijs, Zuid-Afrika, New York en Hamburg. Ze studeerde fotografie en vierde feest met de jonge Beatles, om uiteindelijk definitief terug te keren naar haar geboortegrond. Hallgrímur Helgasons roman is een adembenemende reis door de twintigste eeuw: een tegendraads meesterwerk vol IJslandse geestigheid.

Het lieve leven

IJsland is al een tijdje hipper dan hip. Voor ons buitenlanders is het moeilijk te begrijpen dat er ook IJslanders zijn die een hekel aan hun land en volk hebben. En er toch ook graag naar terugkeren. Here is er zo eentje. Voor haar zijn de oude IJslanders getrapte boeren en de jonge landgenoten onuitstaanbaar opgewekt. En door het blijkbaar typisch IJslandse Grote Zwijgen zijn veel relaties bezwaard. Er zijn episodes in Friesland, Polen, Parijs, Reykjavik en Argentinië. Het is een gevarieerd leven, met bittere armoede en elegante rijkdom. Maar op het einde ligt ze met doorligwonden alleen in een garage. Ik woon hier in m’n eentje in een garage, samen met een laptop en een oude handgranaat. We hebben het heel gezellig. (7) Een goede openingszin is het halve werk.

Mensenkennis

Met haar laptop mailt en surft ze en maakt ze vrienden en aanbidders over de hele wereld. Uit Afrika bereikt haar deze wijsheid: … in IJsland zijn vrouwen knap, omdat vrouwen best op een koude plek kunnen bewaard worden. (18) Ook door persoonlijke ervaring heeft ze natuurlijk veel mensenkennis opgedaan. Londeners zijn sympathiek en folly, maar hun beroemde gevoel voor zelfspot staat op de automatische piloot en hangt je op den duur de keel uit. (32)  IJslandse vrouwen zijn het waarschijnlijk nooit beu over hun mannen te heersen, en sommigen van hen runnen mannen als een firma. (33) Maar de beste is een voorbeeld van zelfkennis: Ik was een oorlogskind, met dien verstande dat ik niet opgroeide in de oorlog, maar de oorlog in mij. (43) En zodra er door de oorlog geen mannen meer zijn: Dan zullen wij vrouwen een generatie lang met elkaar gelukkig zijn, elkaars kruis likken, elkaar over de wang aaien en verder elkaar een mes in de rug steken.(45)

Gamma

IJslanders zijn doe-het-zelvers en hun steden zien er ook zo uit, omdat ze door de uitbarstingen regelmatig vernield worden. Maar er is ook een andere reden. Iedereen is altijd bezig een wand door te breken, een terras te timmeren of elektriciteitsleidingen te trekken. Dit allemaal met de bedoeling het huwelijk op te lappen. (69) Nochtans wordt de liefde in gang gezet door de geesten: Door het rumoer op de dansvloer heen fluisterde een blonde luchtgeest haar in en ze draaide haar hoofd toen papa voorbij liep. (75) En het zijn de mensen die het verprutsen: Je hebt een heel leven nodig om het leven te begrijpen. (115)

Problemen

Papa liet zich door de nazi’s meeslepen (98) als een van de weinige, zo niet de enige IJslander. En daarom nog erger. Niet alleen wordt Here als kind in een foute ideologie opgevoed, nadien wordt ze er om nagewezen. Vader en dochter, de enige twee IJslanders die aan de toneelopvoering van 200 miljoen mensen hadden deelgenomen. Het was een duivelse precisie. (446) Ze doolt lang rond in bezet gebied en ontdekt dat de bevrijders soms even erg zijn als de agressors. Voor de mannen was de oorlog afgelopen, maar voor ons vrouwen begon hij nu pas. (523)  

Zwijger Zwijgzoon

In IJsland bestond lange tijd een traditie van zwijgen. In die tijd was zwijgen een van de pijlers van de IJslandse cultuur. Men loste een impasse niet op door met elkaar te praten, men was er eerder in bedreven het zwijgen te duiden dan om een verklaring te vragen. (90) Situaties worden daardoor soms ook wel eens heel grappig. Ze was een paar seconden sprakeloos, staarde me aan, moest toen tegen haar lachen opboksen en perste haar lippen samen. De tabaksrook kwam uit haar neus en de vrouw deed nu denken aan een hoffelijke draak die een leuk feestje niet met vuur en gloeiende as wil verpesten en het in een hoekje binnenhoudt. (144) In de relaties met haar familie blijkt dat zwijgen nefast te zijn.  …iedereen doet alsof ze van niets weten, niemand durft een woord te zeggen.  … Net zoals zij capituleerde ik voor de grote Zwijger Zwijgzoon, IJslandse dictator in de twintigste eeuw. (477)

Vertelstijl

In korte hoofdstukjes  wordt vooruit en achteruit gesprongen in tijd en ruimte, naar gelang de vertelster het zich herinnert. De verhalen worden doorgaans kurkdroog verteld, met een intrigerende rare humor die meestal lichtjes wrang is. Nu hou ik me bezig met computercriminaliteit. Om ten minste een beetje contact met mijn schoondochters te hebben (247). Als een van die schoondochters een scheve schaats rijdt beschermt ze haar zoon (die zelf geen initiatief durft te nemen) door per mail valse kerkelijke brieven in naam van de bisschop te sturen.  Beste zondares, het is de kerk ter ore gekomen dat u in openbare gebouwen op toiletten voor gehandicapten ontucht bedrijft. (257) Maar er zit ook veel onversneden poëzie en originele beeldspraak in. Waarom het Fries zo’n mooie taal is: Als de Noordzee aan land gaat en in de eerste de beste kroeg gaat zitten, bestelt ze een biertje in het Fries. (213) Maar een moment later worden dichters genadeloos aan de paal genageld. Het was telkens weer hetzelfde gedicht, hoe oppervlakkig de wereld was en hoe diepzinnig hijzelf. (248) Over de opvoeding van haar zonen heet het: Ik had tijdens zijn hele opvoeding aan zijn kop gezanikt dat hij rechtop moest staan als een vent en niet als een gedicht.(258)

IJsland suckt

Tenslotte wordt er nog gelachen met Bjork en de bankencrisis. Amoraliteit, hebzucht, brutaliteit en ellebogenmentaliteit. En dit alles met het masker van vriendelijkheid, met een glimlach op de lippen, erdoor gedrukt. (272) Ze besluit: Wij Ijslanders hebben meer dan genoeg gehoereerd. (360) En, ook apart voor een IJslandse: ze heeft met mythologie niets op. Ik had al vroeg een weerzin ontwikkeld tegen alles wat met goden en mythologie van doen had. … Waarom kunnen we ons niet tevreden stellen met mensen te zijn? (369)

Maar er is ook het eindeloos gemis als ze er niet is. Het rare aan het mooie Parijs was dat je nooit een onverzorgd iemand tegenkwam. Ik miste nog het meest het slordige foeilelijke Reykjavik en het brute winterweer. … Maar het meest van alles miste ik mijn allerliefste volk, die verzameling mafketels op de rand van de oceaan. (394) En ze vreest voor het verdwijnen van de oorspronkelijke cultuur … in twee ruimtes in het Nationaal Museum, waar je op een wassen pop een IJslandse trui kunt zien en twee kwatrijnen kunt lezen, de enige getuigen van de literaire erfenis van ons land dat dan vanzelfsprekend de naam Easeland heeft gekregen.(428) Alles was veramerikaniseerd, de koeien, de schapen, de herders.(456)

Tenslotte sterft ze, maar niet zonder een korte impressie van Gene Zijde. Mijn ogen stonden open en toch waren ze gesloten. Erachter zag ik echter alles wat er te zien viel en meer dan dat. Ik had de zienersblik gekregen en was alwetend geworden. (540) Ze heeft een afspraak gemaakt in het crematorium en het is nog een heel gedoe met de handgranaat om zonder ongelukken verast te worden. Hoe het met die granaat juist zit moet je zelf lezen.

In Ijsland heeft niemand het warm

geen troostend vuur voorhanden.

Na een leven kort en arm,

is het ’t best in de aard’ te landen.

Hallgrimur Helgason Een vrouw op 1000°

2011 Reykjavik

2014 Arbeiderspers